پرتیة کمونیستی تاجیکستان، یکی از آتریدهای جنگاور پرتیة کمونیستی اتّفاق ساویتی کپسّ، که راه پرشرف مبارزه و غلبه را تهای کرده است.
وّلین گروههای سوسیال-دموکرات در ریانهای تاجیکستان شمالی در دورة روالوتسییی یکم برجوزی-دموکراتی روس (1905-07) تشکیل یافته بودند. تشکیلاتهای بلشویکی در آخر 1917 و ابتدای 1918 به وجود آمدند. در تشکّل غایوی و تشکیلی آنها بلشویکاو ب. ا. ایوانیسکیی، د. ت. دیکناو، چ-ذاکراو، x ،. عثماناو، ر. ایگمدبیردییف و دیگر فعالانه اشتراک کردند. بهار 1918 در تاجیکستان شمالی 7 تشکیلات بلشویکی عمل میکردند، که آنها بیشتر از 170 کمونیست و 30 خیرخاه را دربر میگ-ریفتند. 17 ژوئن 1918 در سعیزد 1-م پرتیة کمونیستی ترکستان (تاشکینت) تشکیل یافت و تشکیلاتهای بلشویکی ریانهای تاجیکستان شمالی به هیت آن. داخل شدند. دسامبر 1918 در خجند سعیزد 1-ام ایزدی پرتیه (موافق استو پرتیه کنفرانس) برپا گردید.
سعیزد زیر شعار مستحکم نمودن ساویتها از عنصران کانترّیوالیوتسیانی تازه کردن آنها گذشت. در کار برپا و مستحکم نمودن حاکمیت ساویتی در پامیر کمیسیون حربی و سیاسی، که کیم ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی ترکستان سال 1921 با راهبری ت. م. دیکاو، ش. شاهتیمور به پامیر فرستاده بود و اینچنین تشکیلات پرتیوی آترید سرحدی رل کلان بازیدند. تا سال 1924 در این جا زیاده از 20 نفر نمایندگان محنتکشان ملّتهای محلی به پرتیه قبول کرده شدند. بیورای پرتیوی پامیر 28 اکتبر 4924 قرار داد از جملة کمونیستان محلی یچییکههای علیحدة نامزدی تشکیل نماید. یچییکههای نامزدی به هیته کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی تورکستان داخل میشدند. تشکیلاتهای بلشویکی مهاجران کاگان، چارنویی، کرکی، ترمذ، که آخر 1917 اوّل 1918 تشکیل یافته بودند، در بین اهالی محلی کار سیاسی میبردند.
نایبر 1918 گروه کمونیستان و جوانبخارایان روالوتسیانیر، که از بخارا به تاشکینت موخاجیرت کرده بودند، با راهبری گ. پالتارسکیی و ن. خوسییناو سعیزد 1-ام پرتیّه را دعوت نمود، که آن تشکیل یافتن پرتیة کمونیستیی بخارا را از جهت تشکیلی به رسمیت درآورد. سعیزد 4-ام پرتیة کمونیستی بخارا، که آگوست 1920 در چارچویی برپا گردید (سعیزد 2-یوم-ژوئن 1919 و 3-یوم-دسامبر 1919) ، از ظلم و استبداد امارت ناراضی بودن عامّة محنتکش را به نظر گرفته، قرار نمود، که در بخارا شورش مسلّحانه سر کرده شود، 2 سپتامبر 1920 عامّة محنتکش بخارا با راخبریی’ پرتیة کمونیستی بخارا و دستگیری پرولتاریت روسیه امارت بخارا را سرنگون کرده، ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا (رخسب) را تشکیل نمود. فوریه-آوریل 1921 در بخارای شرقی (حالا تاجیکستان مرکزی و جنوبی) حاکمیت ساویتی برپا شد. در برابر تشکیل یافتن آرگنهای محلی حاکمیت ساویتی در بخارای شرقی تشکیلاتهای پرتیوی نیز تأسیس یافتند.
برای راهبری به فعالیّت آنها مارت 1921 کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی بخارا بیورای مرکزی تشکیلی (بمت) تأسیس داد، که آن به تشکیل کردن آرگنهای پرتیوی در محلها و راهبری به فعالیّت آرگنهای پرتیوی و ساویتی وکالتدار بود. 18 ژوئن 1923 کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی بخارا در خصوص تأسیس دادن بیورای تشکیلی کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی بخارا در بخارای شرقی قرار قبول کرد، که آن تا تشکیل یافتن ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستیی تاجیکستان و تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه عمل میکرد.
بیورای سیاسی کامیتیت مرکزیی رکپ (ب) به مناسبت تقسیمات حدود میلّی در آسیای میانه 12 ژوئن 1924 قرار کرد، که پرتیههای کمونیستی ترکستان و بخارا موافق علامتهای تقسیمات ملّی تغییر داده شوند. در نتیجه پرتیة کمونیستی ازبکستان، پرتیة کمونیستی ترکمینستان، تشکیلاتهای پرتیوی ولایتی کرغیزستان و تاجیکستان تأسیس یافتند. در مچلیس بیورای سیاسی کامیتیت مرکز رکپ (ب) 11 اکتبر 1924 قرار قبول کرده شد، که تشکیلات پرتیوی ولایتی تاجیکستان به رکپ (ب) به واسطة پرتیة کمونیستی (ب) ازبکستان داخل شود (زیرا ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی تاجیکستان در هیت ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستیی ازبکستان بود). 6 دسامبر 1924 آر-گن راهبریکنندة موقتی پرتیوی ریسپوبلیکه-بیورای تشکیلی پرتیة کمونیستیی (ب) ازبکستان در تاجیکستان تشکیل یافت.
کاتیبات مسئول بیورای تشکیلی ج. اماماو و س. م. ساکالاو تصدیق شدند. 5 فوریه 1925 در دوشنبه مجلس یکجایه بیورای تشکیلی پرتیة کمونیستی (ب) ازبکستان در تاجیکستان و بیورای تشکیلی پرتیة کمونیستی بخارا در بخارای شرقی برپا گردید. مجلس در بارة کتع گردیدن فعالیّت بیورای تشکیلی پرتیة کمونیستی بخارا در بخارای شرقی و کامیتیت اتّحاد مرکزی بخارای شرقی قرار قبول کرد.
تشکیلات پرتیوی تاجیکستان آن وقت تشکیلاتهای کمشمار و کمتجربه را دربر میگرفت. یینور 1925 در تشکیلاتهای پرتیوی عوراتیپّوه و پنجکینت 259، در تشکیلات پرتیوی بخارای شرقی 113 و تشکیلات پرتیوی پامیر 24 نفر کمونیستان بودند. آرگن عالی پرتیوی ریسپوبلیکه پلینوم بیورای تشکیلی حساب مییافت. در دورة بین پلینومها به تشکیلات پرتیوی کمیسیون اجرائیه راخبری میکرد. کمیسیون اجرائیه مسئلههای را دیده میبرآمد، که کاتبات، کالّیگیة تشکیلی، کالّیگیة اگیتسیة) پراپگندی و دیگر به میان میگذاشتند. در نزد بیورای تشکیلی شعبههای تشکیلی-پرتیوی، اگیتتسیانی و پراپه-گندیستی، زنان و کمیسیون قبولکنی به پرتیه، کمیسیون عاید به کار دهات، کمیسیون عاید به مسئلههای کااپیرتسیه و غیره موجود بودند.
بیورای تشکیلی موافق تقسیمات مأموری ریسپوبلیکه ساخت آرگنهای پرتیوی را دیگر کرد، اپّرت پرتیوی را تغییر داد و در بعضی موردها از نو ساخت. کامیتیتهای پرتیوی ریانهای اوراتپّه و پنجکینت به کامیتیتهای ولایتی (آکروگی) پرتیه تبدل داده شدند. به این کامیتیتهای پرتیوی تا دسامبر 1926 بیواسطه کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی (ب) ازبکستان راهبری میکرد. مة 1925 کامیتیت پرتیوی ریان دوشنبه تشکیل کرده شد. آخر 1925 برابر به ولایت حصار تبدل یافتن ولایت دوشنبه جای کامیتیت پرتیوی ولایت حصار قرار گرفت، در دوشنبه باشد، کامیتیت پرتیوی شهر تشکیل کرده شد. با راهبری تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه تشکیلاتهای عاموی محنتکشان-اتّفاق «کُش چه» (اتّفاق جفتگری) ، اتّفاقهای کسبه، کُمسومول تأسیس یافتند.
در تشکیلاتهای جمعیّتی و مؤسسههای دولتی فرکسیههای کمونیستی به وجود آمدند، که بیورای تشکیلی و آرگنهای پرتیوی محلی به واسطة آنها راهبری میکردند.
یچییکههای پرتیوی از روی علامت تیرّیتاریوی تشکیل کرده شده بودند. یچییکههای دهات کمونیستان یکچند قشلاق را متّحد میکردند. تا نوامبر 1925 در تشکیلات پرتیوی همگی 525 نفر کمونیستان بودند، که 31 یچییکی پرتیوی، 12 یچییکة شهری زه 19 یچییکة دهات را تشکیل میدادند.
نایبر 1925 در دوشنبه پلینوم 1-م وسیع بیورای تشکیلی پرتیة کمونیستی (ب) ازبکستان در تاجیکیستای برپا گردید، که آن حسابات بیورای تشکیلی، معروضدا را در بارة ساختمان ساویتی و خواجگی در ریسپوبلیکه، در بارة انکشاف معارف خلق، تشکیل نمودن جسمهای حربی ملّی و غیره محاکمه کرد. پلینم قرار کرد، که با مجسد پرّه برهم دادن باسمهچیگی و تأمین نمودن حیات آسایشته در حدود ریسپوبلیکه بیطرفی یک قسم بایان و روحانیان استنفاده کرده شود. ساویتها از عنصرا-ن دشمن تازه و به کار آنها نمایندگان محنتکشان بیشتر جلب کرده شوند.
در سعیزد 2-یوم پرتیة کمونیستی (ب) ازبکستان (نوامبر 1925) وکیلان تشکیلات پرتیوی تاجیکستان موقع «گروه 18» را قطعیاً محکوم کردند، که آن به اصلاحات زمین زید برآمده، ملّتچیگی محلی برجوزی را طرفداری مینمود.
بیورایی تشکیلی با مقصد برهم دادن عاقبتههای قحطی سال 1925، که دشمنان صنفی برای پرزور کردن باسمهچیگی استفاده کردنی بودند، تمام قووّهای پرتیوی و ذخیرههای ریسپوبلیکه را سفربر نمود. کامیتیت اجرائیة مرکزی ا.ج.ش.س. به طریقی یاری برای تاجیکستان علاوه به مبلغ بیوجیتی بیشتر از 980 هزار سم، کریب 200 هزار پود غلّه و قریب 55 هزار پود تخمی جدا کرد.
نایبر 1926 پلینوم 2-یوم وسیع بیورای تشکیلی جمع آمد. در دورة بین پلینومها صف اعضایان تشکیلات پرتیوی تاجیکستان افزود و خود تشکیلات از جهت غایوی و سیاسی مستحکم گردید. تشکیلات پرتیوی در صفهای خود 864 نفر کمونیستان را (421 اعضا و 443 نامزد به اعضایی پرتیه) متّحد مینمود. 23، 3%’ کامّونیستان را کارگران و بترکان، 43، 7%- را دهقانان، 33%-را خذمتچیان و دیگر تشکیل میدادند. پلینم نتیجههای فعالیّت تشکیلی و خواجگی و سیاسی بیورای تشکیلی را در سال 1926 جمعبست نمود و وظیفهای اساسی ساختمان پرتیوی را در ریسپوبلیکه-وسعت دادن کار داخلیپرتیوی، به ترتیب درآوردن افزایش صف پرتیه و هیت اجتماعی تشکیلات پرتیوی، پرزور کردن کار ایدئولوژی را مویین نمود.
موافیق معلومات برویختّیری پرتیوی، که سال 1927 در تاجیکستان گذرانده شد، اکتبر همان سال تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیک1147 نفر کمونیستان را (614 اعضا و 533 نامزد به اعضایی پرتیه) در بر میگرفت، که 69، 6% آنها کمونیستان ملّتهای محلی بودند. 21-27 اکتبر 1927 در دوشنبه کنفرانس 1-ام پرتیوی ولایتی تاجیکستان برپا گردید، که آن فعالیّت 3-سالة تشکیلات پرتیوی را جمعبست نموده، از جهت غایوی و سیاسی و تشکیلی مستحکم شدن آن را با قناعتمندی قید نمود. کنفرانس ارادة همة کمونیستان ریسپوبلیکه را افاده نموده، راه سیاسی کامیتیت مرکزی وکپ (ب)-فا یکدلانه معقول دانست، بلوک ضدپرتیوی تراسکیچیان و زیناویاوچیان را قطعیاً محکوم کرد.
کانفیرینسیه دستور قطعی داد، که در دهات از جملة کشبغلان و بترکان تکیهگاه مستحکم پرتیه به وجود آورده شود. به جای بیورای تشکیلی کامیتیتی پرتیوی ولایتی تاجیکستان انتخاب کرده شد. باید قید کرد، که مبارزة طولانی ضد باسمهچییان ترقّیات تاجیکستان را نسبت به تمام مملکت خیلی بازداشت. در دورهای، که وکپ (ب) عموماً برای اندوسترانی مملکت مبارزه برده، راه کالّیکتیوانیدن خواجگی قشلاق را پیش گرفته بود، تشکیلات پرتیوی تاجیکستان مسئلههای برقرار نمودن خواجگی خلق را، که در دورة مبارزة ضد باسمهچییان خراب گردیده بود، حل میکرد.
3-10 فیور. 1929 در دوشنبه کانفیرینسیة 2-یوم پرتیوی ولایتی تاجیکستان برپا گردید. کانفیرینسیه به فعالیّت کامیتیت ولایتی پرتیه بهای مثبت داد. در قرارهای کنفرانس نتیجههای برقرار نمودن خواجگی خلق جمعبست و وظیفههای ازنوسازی سوسیالیستی ریسپوبلیکه مویین کرده شدند. کنفرانس لایحة پلن پنجسالة 1-ام ترقّیات خواجگی خلق ریسپوبلیکه را محاکمه نمود و هیته نو کامیتیت پرتیوی ولایتی تاجیکیستان را انتخاب کرد. در نتیجة به تاجیکستان همراه کرده شدن آکروگ خجند (25 آگوست 1929) به تشکیلات پرتیوی ولایتی تاجیکستان تشکیلات پرتیوی آکروگ خجند (1572 کمونیست، از جمله 757 اعضا و 815 نامزد به اعضایی پرتیه) همراه گردید.
شومارة اعضایان تشکیلات پرتییوی تاجیکستان دوچند افزود. سعیزد 3-یوم فوقالعادة ساویتهای ریسپوبلیکه (اکتبر 1929) ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی تاجیکیستان را به ریسپوبلیکة ساویتی ساتسیلیستی تبدل داد. به این مناسبت تشکیلات پرتیوی ولایتی تاجیکستان پرتیة کمونیستی (بلشویکان) تاجیکستان (25 نایبر 1929) نام گرفت. در این دوره تشکیلات پرتیوی تاجیکستان 3848 نفر کمونیستان را (1939 اعضا و 1909 نامزد به اعضایی پرتیه) متّحد میکرد. پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکیستان راه ژنرالی کامیتیت مرکزی وکپ (ب) را به عمل برآورده، در ساختمان ساتسیلیزم در ریسپوبلیکه به محنتکشان راهبری مینمود.
6-15 ژوئن 1930 در دوشنبه سعیزد 1-ام مؤسسان پرتیة کمونیستی (بلشویکاو)-ا تاجیکستان برپا گردید. در سعیزد 288 نفر وکیلان اشتراک داشتند. از دورة کنفرانس 2-یوم ویلایتی پرتیوی تاجیکیستای تا سعیزد مؤسسان صف تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه 2، 5 مراتبه افزوده، 5358 نفر کمونیستان را متّحد میکرد. سعیزد معروضههای حساباتی کامیتیت مرکزی و کمیسیون تفتیشات پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان، معروضههای عاید به ساختمان صناعتی و کالخوزی، عاید به اتّفاقهای کسبه و معارف را شنید و محاکمه نمود. سعیزد نتیجههای کار تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه را در دورة بعد کنفرانس 2-یوم ولایتی پرتیوی تاجیکستان جمعبست نمود و وظیفههای ساختمان سوسیالیستی را در ریسپوبلیکه مویین کرد.
سعیزد به مسئلة ترقّی دادن صناعت وزنین (سوزشواری، متالهای رنگه و غیره) دقّت جدّی داد، «در بارة ساختمان کالخوزی» ریزالیوتسیه قبول نمود و چارههای انکشاف دادن مدنیّت را پیشبینی کرد سعیزد 1-ام مؤسسان پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان گعسیس یافتن پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان را از جهت تشکیلی به رسمیت درآورد، کامیتیت مرکزی پک (ب) تاجیکیستان و کمیسیون مرکزی نظارت پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان را انتخاب نمود. در پلینوم کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان، که بعد سعیزد جمع آمد، م. د. خوسییناو کاتب یکم، 3. شاختیمور کاتب دوّم کامیتیت مرکزی انتخاب کرده شدند. در این دوره پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان از 7 تشکیلات پرتیوی آکروگی (استالینآباد، غرم، کولاب، قُرغان تپّه، اوراتپّه، پنجکینت، خجند) ، تشکیلات پرتیوی ولایت اوطانامی بدخشان کوهی، 2 کامیتیت شهری و 9 کامیتیت ریانی پرتیه، 183 یچییکة پرتیوی و 39 گروه نامزدی عبارت بود. جهت خاص پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان در این دوره همین بود، که یدرای کارگری صفهای آن کلان نبوده، اکثریّت را دهقانان و خذمتچیای تشکیل میدادند. قریب نصف هیت آن از نامزدها به اعضایی وکپ (ب) عبارت بود. سال 1930 در تاجیکستان به جای آکروگها ریانهای مأموری (غیر از پامیر، که در آن 40 شکل پیشترة والاست باقی ماند) تشکیل کرده شدند. این ام-کانیت داد، که اپّرت پرتیوی و دولتی به عامّه نزدیک کرده شده، راهبری پرتیوی به معرکههای سیاسی و خواجگی بهتر گردد.
فزایش صف پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان و چارهبینیهای مستحکمکنی آن امکانیت دادند. که سال 1932 قریب در همة ریانهای ریسپوبلیکه تشکیلاتهای پرتیوی با سروری کامیتیتهای ریانی پرتیه (به جای سابق تشکیلاتچیان پرتیوی و بیوراهای پرتیوی) برپا کرده شوند. در آخر پنجسالة 1-م در تاجیکستان 35 کامیتیت ریانی پرتیوی قشلاق موجود بود. موافق نشانداد کامیتیت مرکزی وکپ (ب) سال 1930 در کامیتیتهای مرکزی پرتیههای کمونیستی ریسپوبلیکههای اتّفاقی، کامیتیتهای آکروگی و ولایتی پرتیه دایر به هر ساحة کانکریتی خواجگی خلق و مدنیت شعبه و سیکتارها تشکیل کرده شدند. اپّرت کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان بعد دگرگونسازی نه 5 شعبه عبارت بود: عمومی، تشکیلی و انستروکتاری، جابجاگذاری کدرها، اگیتسیه و معرکههای عامّوی، مدنیت و پراپگنده.
در سالهای پنجسالة 1-م در اقتصادیات و هیت اجتماعی اهالی تاجیکستان تغییرات جدّی به عمل آمد. در رفت اندوسترانی مملکت صنف کارگر تشکّل یافت و افزود. کالّیکتیوانی خواجگی قیشلاق به عمل برآورده میشد. صنف کارگر و دهقانان کالخوزی منبة بااعتماد افزایش منبعدة صفهای پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان بودند. تنها در دو سال بعد سعیزد 1-ام پرتیة کمونیستی (ب) تاجیکستان شمارة کمونیستان ریسپوبلیکه سه برابر افزود. تا 1 ژانویه 1933 در سفهای تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه 11329 نفر کمونیستان، از جمله 1378 نفر زنان بودند. از جهت هیت اجتماعی کارگران 30، 8%، دهقانان 47، 2%، خذمتچیان 12، 7% و دیگر 9، 3%-را تشکیل میدادند.
میقدار تشکیلاتهای پرتیوی زیاد شد. در اوّل سال 1933 در ریسپوبلیکه 502 تشکیلات ابتدایی پرتیوی و 181 گروه نامزدی بودند. این امکانیت میداد، که تشکیلاتهای پرتیوی دهات از روی نشانة تیرّیتاریوی و استحصالی تدر-جن از نو ساخته شونل. افزایش باسرعت صفهای تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه (اساساً از حساب دهقانان) بهتر کردن کار داخلیپرتیوی و تربیوی، محو بیسوادی را در بین کمونیستان طلب میکرد. سال خوانش 1930/31 از 18 ریان ریسپوبلیکه 1700 نفر کمونیستان و 1100 نفر کامساما-لان با شکلهای گوناگون آموزش سیاسی فرا گرفته شده بودند. در آخر سال 1932 در ریسپوبلیکه 8 مکتب ساویتی و پرتیوی کار میکرد.
ز جهت تشکیلی و غایوی و سییاسی مستحکم گردیدن پرتیة کمونیستی ریسپوبلیکه رل راهبرانة آن را در تمام ساحههای ساختمان سوسیالیستی بیش از پیش بلند برداشت. محنتکشان با راهبری تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه پلن پنجسالة 1-عمرا باموفقیت اجرا کردند.
7-14 ژانویه 1934 سعیزد 2-یوم پرتیة کمونیستی (بلشویکان)-ا تاجیکستان برپا گردید. سعیزد پراگرمّة وسیع ترقّیات خواجگی خلق ریسپوبلیکه را برای پنجسالة 2-یوم پیشبینی کرد. سعیزد در ساحة صناعت وظیفه گذاشت، که اقتدار کارخانههای موجوده پرّه به کار انداخته، ساختمان گاس-ا ورزاب و استفادة کان قرامزار تیزانیده، چارههای استفادة سناه-تی ثروتهای زیرنزمینی تاجیکیستان اندیشیده شونل. در ساحة خواجگی قشلاق وظیفه گذاشته شد، که مبارزه برای افزون گرداندن حاصلناکی نوعهای زراعت، مخصوصاً پخته پرزور کرده شود. سعیزد به ساختمان مدنی در ریسپوبلیکه دقّت جدّی داد. در این دور در ریسپوبلیکه 527 تشکیلات ابتدایی پرتییوی و 292 گروه نامزدی بودند، که آنها 10. 489 نفر کمونیستان، از چومله 1111 نفر زنان را متّحد میکردند.
با مقصد بلند برداشتن درجة قابلیّتناکی و متّحدی صفهای پرتیه از مهای 1934 در ریسپوبلیکههای آسیای میانه، از جمله در تاجیکستان، از عنصران بیگانه تازکنی تشکیلاتهای پرتیوی سر شد. قبول به پرتیه موقتاً قطع گردید. در نتیجه بسیار عنصران تصادفی و بیگا-نه از پرتیه خارج کرده شدند، که این درجة قابلیّتناکی تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه را بلند برداشت. 4042 نفر کمونیستان حجّت نو پرتیوی گرفتند. کار خواجگیداری پرتیوی به ترتیب درآورده شد. از سپتامبر 1936 قبول به پرتیه از نو به راه مانده شد. ولی ویرانکنیهای جدّی قانونیّت سوسیالیستی و نارمههای لنینی حیات پرتیوی و دولتی، که در دورة شخصپرستی صادر شدند، از پرتیه گروه-گروه خارج کردن کمونیستان، جزادیهیهای بیاساس به کدرهای راهبریکنندة پرتیوی و ساویتی به تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه ضرر کلان رساندند.
شومارة اعضایان پرتیه نسبت به ابتدای سال 1933 3 برابر کم شد. امّا تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه، قطع نظر از دشواریهای جدّی، فعالیّت سیاسی و محنتی محنتکشان را بلند برداشت و آنها را به اجرای سپارشهای پلن پنجسالة 2-یوم سفربر نمود. در سالهای پنجسالة 2-یوم در ریسپوبلیکه کار نوسازی تکنیکی خواجگی خلق و به راه ترقّی کالّیکتیوانة سوسیالیستی گذراندن خواجگیهای میدة دهقانی اساساً به انجام رسانده شد. در گذرانیدن روالوتسیة مدنی و تشکّل انتیلّیگینسیة ساویتی تاجیک موفققیّتهای کلان به دست آمدند. خلق تاجیک تحت راهبری تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه به ملّت ساتسیه-لیستی تبدل یافته، دولتی خود را مستحکم نمود. در تاجیکستان، چون در تمام مملکت، ساتسیلیزم اساساً غلبه کرد. خلق تاجیک به شرافت غمخواری دائمی کامیتیت مرکزی وکپ (ب) و حکومت اتّفاق مثل دیگر خلقهای آسیای میانه دورة کاپیتالیزم را از سر نگذرانده، بیواسطه به سوسیالیزم گذشت.
غلبة سوسیالیزم در تاجیکیستان در کانستیتوتسیة ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی تاجیکستان، که مارت 1937 در اساس کانستنتوتسیة ا.ج.ش.س. (سال 1936) قبول کرده شده بود، به حکم قانون درآورده شد.
دیگرگونیهای کلّی، که در حیات اجتماعی و اقتصادی و ساخت صنفی جمعیّت ساویتی به توفیل غلبة سوسیالیزم به عمل آمدند، باعث تغییر یافتن هیت اجتماعی تشکیلات پرتیوی تاجیکیتان گردیدند. در نتیجه در سفهای پرتیه کارگران نسبت به دهقانان اکثریّت را تشکیل دادند. در آخر دسامبر از 4715 نفر کمونیستان ریسپوبلیکه 1998 نفرشان کارگران، 1783 نفرشان دهقانان 934 نفرشان خذمتچیان و دیگر بودند. جهت دیگر خاص حیات تشکیلات پرتیوی ریسپوبلیکه این بود، که شمارة نامزدها به اعضایی پرتیه نسبت به اعضایان وکپ (ب) خیلی کم شد. در بین کمونیستان و فعالان بیپرتیوی بیسواد اساساً محو کرده شد.
وگوست 1937 سعیزد 3-یوم پرتیام کمونیستی (بلشویکان)-ا تاجیکستان برپا گردید، که آن موفقیّتهای کلان در ساختمان سا-تسیلیستی به دستاوردة خلق تاجیک را قید نموده، وظیفههای ترقّیات منبعدة اقتصادیات و مدنیّت ریسپوبلیکه را مویین نمود. تا ژانویه 1938 در ریسپوبلیکه 361 تشکیلات ابتدایی پرتیوی و 132 گروه نامزدی وجود داشتند. در ریسپوبلیکه 1 کامیتیت ولایتی، 2 کامیتیت شهری و 64 کامیتیت ریانی پرتیه عمل میکردند. در قرار کامیتیت مرکزی وکپ (ب) و حکومت ساویتی از 11 آوریل 1938“در بارة چاربنیّهای عاید به انکشاف ساختمان خواجگی و مدنی و میشی در ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی تاچیکستان* پراگرمّة وسیع ساختمان اقتصادی و مدنی در ریسپوبلیکه پیشبینی کرده شد و آن اساس پلن پنجسالة 3-یوم گردید.
7-14 ژوئن 1938 سعیزد 4-ام پرتیة کمونیستی (بلشویکان) تاجیکستان برپا گردید. سعیزد قید نمود، که با یاری کامیتیت مرکزی وکپ (ب) ، حکومت ا.ج.ش.س. و همة خلقهای مملکتمان مسئلة برهم دادن نابرابری حقیقی خلق تاجیک باموفقیت حل شد. سال 1937 دف ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی تاجیکستان نسبت به 1913 116 مراتبه زیادتر محصولات صناعتی استحصال کرده شد. زراعت سوسیالیستی به موفقیّتهای کلان نایل گردید. کالخوزها 92%-ا همة خواجگیهای دهقانی را موتّهتید مینمودند.
در وضعیت بالاروی بزرگ محنتی و سیاسی در عرفة سعیزد 18-ام وکپ (ب) سعیزد 5-ام پرتیة کمونیستی (بلشویکان)-ا تاجیکستان (22-27 فوریه 1939) برپا گردید. کمونیستان تاجیکستان به مبارزة محنتکشان برای باموفقیت به حیات تطبیق نمودن قرارهای سعیزد 18-ام وکپ (ب) راهبری نمودند. صناعت، نقلیات اتومبیل و راه آهن، همة نمودهای علاقة حاضرهزمان باسرعت ترقّی میکردند. تشکّل یافتن کدرهای میللی صنف کارگر، بلند شدن شعورناکی سیاسی و درجة مدنی و تکنیکی آن موفقیّت مهم ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی تاجیکستان بود. محنتکشان خواجگی قشلاق مخصوصاً در استحصال مهسولات اساسی زراعت-پخته، به کامیابیهای کلان صاحب شدند. ساختمان مدنی نیز انکشاف مییافت.
تی اسپنیه تحت عنوان پرتیة کمونیستی اسپنیه برپا کرده شد. بعد تأسیس به اینترناسیونال کمونیستی همراه شد. تشکیل پرتیة کمونیستی اسپنیه چوداشوی را در صف پرتیة سوسیالیستی کارگری اسپنیه (پاک) تیزانید. آوریل 1921 وکیلان چپ سعیزد فوقالعادی پرتیة سوسیالیستی کارگری اسپنیه پسک تأسیس پرتیة کمونیستی کارگری اسپنیه (پکّ)-را اعلان نمودند. نوامبر 1921 در مدرید در کنفرانس هر دو پرتیة کمونیستی پرتیة یگانه-پرتیة کمونیستی اسپنیه برپا کرده شد. مارت 1922 سعیزد 1-ام پرتیه، جمع آمد، کی آن سیاست فرانت یگانه را با محنتکشان-اعضایان اتّفاق عمومی محنتکشان (ام) و انرخستان معقول دانست.
بعد آن که سپتامبر 1923 در مملکت دیکتتورة حربی ژنرال پریما دی ریوه را برقرار گردید. پرتیة کمونیستی اسپنیه پک مجبور شد به پنهانکاری گذرد. در وضعیت نو بعد سرنگونشوی مانرخیه (14 آوریل 1931) ، که به روالوتسیة سالهای 1931-39 ابتدا گذاشت در نزد پرتیة نو ز پنهانکاری برآمده وظیفة جدّی مبارزه با سیکتنتچیگی میایستاد. پرتیة کمونیستی اسپنیه پک با راهبری خاصی دیس (سالهای 1932-42 کاتب ژنرالی پرتیة کمونیستی اسپنیه (پک) ، دالاریس ابرّور و دیگر، که در سعیزد 4-ام پرتیة کمونیستی اسپنیه پک به هیت کامیتیت مرکز انتخاب گردیدند، دیری نگذشته به یکی از قوّههای بانفوذ سیاسی مملکت تبدل یافت. پرتیة کمونیستی اسپنیه پک تکلیف کرد، که فرانت وسیع ضدفشیستی به وجود آورده شود.
ینور 1 (936 با تشبث پرتیة کمونیستی اسپنیه پک پرتیههای کمونیستی، سوسیالیستی و ریسپوبلیکوی فرانت خلقی تشکیل نمودند، که آن در انتخابات پارلمنت 16 فوریه 1936 بر بلوک پر-}تیههای مانرخیستی و کلیریکلی-فاشیستی غلبه کرد. در دورة جنگ ملّی و روالوتسیانی سالهای 11936-39 پرتیة کمونیستی اسپنیه پک تشکیلاتچی اساسیی ضربة خلق انسپن به عصیان حربی و فاشیستی بود. در دورة جنگی ملّی و روالوتسیانی شمارة اعضایان پرتیة کمونیستی اسپنیه پک به 300 هزارند. بعد مغلوبیّت ریسپوبلیکه (مارت 1939) و در اسپنیه برقرار گردیدن دیکتتورة-فرنکا پرتیة کمونیستی اسپنیه پک در شرایط دشوار پنهانکاری و جزادیهیهای بیرحمانه صف خود را از نو ساخت. در دورة جنگ دوّم جهانی (1939-45) پرتیة کمونیستی اسپنیه پک کوشش نمود، که اسپنیه از طرف ژرمنیه به جنگ داخل نشود و به وسعت حرکت پرتیزنی در مملکت مدد رساند.
بعد تمام شدن (جنگ دوّم جهانی پرتیة کمونیستی اسپنیه پک به کار کرده برآمدن تاکتیکة نو شروع نمود، که آن در شرایط نو سیاسی به هم پیوستن شکلهای مبارزة لیگلی و غیریلیگلی را پیشبینی میکرد. پرتیة کمونیستی اسپنیه پک از مبارزة ‘پرتیزنی، چون شکل مبارزة به وضعیت نو ناموافق دست کشیده، به برآمدهای کلان عامّوی، که بر ضد دیکتتورة فرنکیستی برای به دست آوردن استقلالیّت خقیقی ملّی و برهم زدن بزههای امیریکایی در تیرّیتاریة اسپنیه نگرانیده شده بودند، راهبری کرد. نوامبر 1954 سعیزد 5-ام پرتیة کمونیستی اسپنیه پک چمع آمد، که آن «پراگرمّة پرتیة کمونیستی اسپنیه در مبارزه برای استقلالیت و دموکراتیکنانی اسپنیه، برای قطعیاً بهتر نمودن شرایت زندگی خلق اسپن را قبول کرد.
در پراگرمّة نو پرتیة کمونیستی اسپنیه پک دو دورة روالوتسیة اسپنیه-دیماکرتی و سوسیالیستی نشان داده شده است، اینچنین تأکید کرده شده است، که پرتیة کمونیستی اسپنیه پک نیست کردن دیکتتورة فرنکا و تازه کردن. راه ترقّیات دموکراتی مملکت را وظیفة اوّلین خود میحسابد. سعیزد 6-ام پرتیة کمونیستی اسپنیه پک (ژانویه 1960) به طرفداری حقوق خلقهای کتلانیه، مملکت بسکها و گلییان به اوطانامیة ملّی فکر بیان کرد و آزادی وجدان، دین و آیین و از دولت جدا کردن کلیسا را طلب کرد. پرتیة کمونیستی اسپنیه پک در تشکیل شکلهای گوناگون حرکت ضدفرنکیستی (کارپرتایها، نمایشها و غیره) فعالانه اشتراک نموده، روالوتسیانی آسایشتة دموکراتی را طرفداری میکرد و در برابر آن راه غیر آسایشته را نیز (در صورت ضروری) انکار نمیکرد.
بعد مرش فرنکا (نوامبر 1975) مملکت به دورة آزادشوی از باقیماندههای فاشیستی داخل شد. آوریل 1978 در مدرید سعیزد 9-ام پرتیة کمونیستی اسپنیه پک برپا گردید، که آن اوّلین سعیزد لیگلی (از 1932) در اسپنیه بود. سعیزد استو نو پرتیّه را قبول نمود؛ آرگنهای راهبریکنندة پرتیة کمونیستی اسپنیه پک-را انتخاب کرد. در حجّتهای سعیزد پرتیة کمونیستی اسپنیه پک «پرتیة مارکسیستی، روالوتسیانی و دموکراتی» اعلان کرده شد. موافق استو نو پرتیة کمونیستی اسپنیه پک از روی پرنسیب سینترلیزم دموکراتی ساخته میشود. آرگن عالی پرتیة کمونیستی اسپنیه پک-سعیزد پرتیه، در فاصلة بین سعیزدخا-کامیتیت مرکزی، که از هیت آن کامیتیت اج-رایه کمیسیون دائمی و کاتبات انتخاب میگردد.
هیت وکیلان پرتیة کمونیستی اسپنیه پک در همة سعیزدهای بعدجنگی پرتیة کمونیستی اتّفاق ساویتی کپسّ، مجلسهای بینلخلقی پرتیههای کمونیستی و کارگری سالهای 1957، 1960، 1969 اشتراک کردند. رئیس پرتیة کمونیستی اسپنیه پک-د. ابرّور، کاتیب ژنرالی پرتیة کمونیستی اسپنیه پک-x اگلیسمس. آرگن مرکزی پرتیة کمونیستی اسپنیه پک-موندا آبری را»، آرگن نظریهوی پرتیة کمونیستی اسپنیه پک-جرنل «نواستره بندیره».