اسیای مرکزی

آسیای مرکزی، کشور طبیعییست در قطعة آسیا. مساحت قریب 6 میلیون کیلومتر2. سرحد آسیای مرکزی را در شمال جنوبی خنگن کلان و قطارکوه تیخنشن، در جنوب پستخمی تیکتانیکی بالاآب دریاهای هند و بردملوتره (سنگپا) تشکیل می‌دهند. کنارهای غربی و شمالی‌اش تا قطارکوههای قزاقستان شرقی، آلتایی، سین غربی و شرقی (تقریباً تا سرحد بین ا.ج.ش.س. و ریسپوبلیکة خلقی ختایی، ریسپوبلیکة خلقی مغولستان) کشال یافته‌اند. در آسیای مرکزی قسم زیاد ختایی و ریسپوبلیکة خلقی مغولستان جایی گرفته‌اند. اهالی‌اش: مغولها، خیگایها، ایگورها-تیبیتیها و غیره.

ریلیف آسیای مرکزی را همواری و پهن‌کوههای سنّ و بلندیهایشان گوناگونی تشکیل می‌دهند، که آنها را قطارکوههای بلند احاطه کرده‌اند. از جهت گیامارفالاگی تمام آسیای مرکزی را به 3 منطقة از fرب به شرق طول کشیده تقسیم می‌کنند: 1) شمالی، منطقة کوهی، که سیستم کوههای تیانشان، آلتای مغول، خنگه‌ای و خانتیی را دربر می‌گیرد. در بین کوهها پستخمی فراخ جنگریه، خمی کولهای کلان و غیره جایی گرفته‌اند. 2) مابینی، منطقة همواریها، که از سطح بهر 1-1، 5 هزار متر بلند است (پستخمیهای گاب، ت­ریم و غیره). پستخمی تریم بیابان تکله-مکان را دربر می‌گی­رد. 3) آسیای مرکزیی  بلند-کوهسار تیبیت، که در آن بلندیهای 4-5 هزار-متره بیشترند. سیستمم کوههای کلانترینش: کنلون در شمال، قراقورم در fرب، گندیسیشن در جنوب و کوههای چین و تیبیت در شرق در قوههای تیانشان، قراقورم و کنلون قلّه‌ها تا به و-7 هزار متر می‌رسند.

سروتهای زیرزمینی آسیای مرکزی پُر­ره آموخته نشده‌اند. در شمال غرب ختایی کانهای کلان نیفت و انگشتسنگ، در ریسپوبلیکة خلقی مغولستان  نگیشتسنگ و انگشت بر و معدن آهن یافت شو­ده‌اند. آسیای مرکزی را از متالهای نادر و رنگه، نمک آش و دیگر ثروتهای زیرزمینی بایی است.

یقلیم آسیای مرکزی نهایت کانتینینتی و خشک است. حرارت میانة ژانویه در همواریها از-10 تا-25° سیلسیه، ژوئیه از 20 تا 25° سیلسیه (در کوهسار تی­بیت قریب 10° سیلسیه). بارشات سالانه در همواریها از 200 ملّیمیتر زیاد نیست، در بعضی ناحیه‌ها (بیابان تکله-مکان، گشون، گاب، سیدم، پوش-تکوه چنگتن) 50 ملّیمیتر؛ در قطارکوهها 300-500 ملّیمیتر؛ در جنوب شرق از تأثیر مسّانهای تابستانه تا 1000 میلیمیتر. شمالهای سخت می‌وزند.

پیریخدای و چندان کلان اساساً در بلندترین بند کوههای قراقورم، کن­لون، اینچنین تیانشان شرقی و آلتای مغول موجودند. دریاهای کلان آسیا: خویخه، ینسز، می‌کانگ، سلوین، برهمپوتره، هند، ارتیش، سیلینگه، امور از کوههای کپار آسیای مرکزی cap شده، آب خود را به اقیانوس می‌ریزند. مساحت حوزة آبهای داخلی خیلی کلان است. یک قسم در-یاهای این جا تا کولها کشال می‌یابند، آب قسم دیگرشان در بیابانهای ریگزار قطع می‌گردد یا پرّه به آبیاری زمینها صرف می‌شود. دریاهای دائمی این ناحیه: تریم، خوتن، آقس و، کانچیدریا، عورونگ و، منس، کابدا، دزبخان. کولها بسیارند. آب بیشتر آنها شور، از کولهای شیریناب کلانترینشان: خروس-نور، بگرشکول، خوبسوگول.

خاک تیرّیتاریة آسیای مرکزی بیشتر جگررنگ، خاکستررنگ و بور و غیره. شورزمینها و تقیرها بسیارند. نباتاتش بیابانی و نیمبییابانی و دشتی. اساساً رستنیهای بتتگی-زغازه، جزغون، رینته، جاروبک، کاویل و تیپچاق و غیره می‌رویند. در نشیبی شمالی کوهها بیشه‌های سوزن‌برگ درختان لدین، کاج، شربین، در وادی دریا و واحه‌های نزدیکوهی توغیزار درختان سنجید، سفیدار، انگت، در ساحل آب‌انبارها نه و قمیشزارها دیده می‌شوند. عالم هیوانات آسیای مرکزی: گجگاو، بز و گوسفند کوهی (در کوهسار تیبیت) ، شتر، گورخر، اسپ پرجیولسکیی، غزال، زرگوش، سوگور، کورموش؛ از درّندگان-روباه، گرگ و غیره.

تدقیق منتظم علمی آسیای مرکزی از عصر 19 cap شد. در این بابت حصّة ‌سییاهان و تدقیقاتچیان روس، مخصوصاً ن. م. پرجیولسکیی ک­لان است. پرجیولسکیی جایهای تا حال نامعلوم آسیای مرکزی را آموخت. او پیاده و اسپ‌سوار و شترسوار بیش­تر از 30 هزار کیلومتر راه را ته‌ای نمود. اثرهای ن. م. پرجیولسکیی برای آموختن طبیعت آسیای مرکزی نیز خیلی مهم بودند. در دوام چار سیاحت خود (1870– 8ا) او مساحت بزرگی را از کوههای تیاشیان در fرب تا قطارکوه خنگن کلان در شرق، از زبیکلیه در شمال تا میانه‌های تیبیت در جنوب تدقیق کرده است.

وه‌ای قطارکوههای تا آن وقت نامعلوم را کشف کرد، بسیار کولها، اینچنین بالاآب دریاهای خونخه و ینسزی را تدقیق نمود، اوّلین خریطة انی­ق جایهای تیکرده‌اش را ترتیب داد. تدقیقات آسیای مرکزی را سییاهان روس دوام دادند. پ. ک. کازلاو قطارکوه تا حال نامعلومی را در بین با­لااب دریاهای می‌کانگ و ینسز کشف کرد، که آن جمعیّت گیاگرفی روس نامیده شده است. او در گاب خرابه‌های شهر خره-خاتا را یافت. هنگام کافت و کاو از این جا بسیار دست-خطهای قدیمه و یادگاریهای رسّامی و هیکلتراشی عصرهای میانه پیدا شدند. در تدقیق آسیای مرکزی حصّة ‌عالمان ساویتی نیز کلان است.

دبیات: سینیتسыن و. م. ، تسینترلنیّه ازیه، مسکو. 1959؛ پیتراف م. پ. ، پوستы­ن تسینترلنایی ازی، تام 1-2، مسکو- لنینگراد. 1966-67.