نوزهتنامة علایی

«نزهتنامة علایی»   (نامة تفرج برای الاودّوله) ، اثر انسیکلوپدی، تألیف شاهمردان ابن ابوالخیر، که در استر‌‌آباد تألیف شده است. این اثر از علمهای دور خود، پیش از همه علمهای طبیعی و تاریخ بحث می‌کند. مندرجة آن چنین است: طبیعت انسان و آناتومیة وه‌ای، هیوانات، نباتات، فولوزّات و معدنیات، چار عنصر طبیعت، ریاضیات، هیت، منطق، نجوم، تعبیر خواب، اینچنین ذکر قریب 40 پیشه و هنر، ذکر اسبابهای روزگار، اسبابهای موسیقی و غیره.

بعزی قسمها دانشهای عملی را در بر می‌گیرند، چو­نانچ طرز مبارزه با حشرات ضرررسانندة کشت و زراعت، پیوند کردن درختان میوه‌دار، پیشگویی کردن هوا و علامتها و حادثه‌های طبیعی؛ دفع کردن داغ و لکّه در لباس و اشیای د-گر، تصویر نشان دادن نیرنگها (فکوسها) و غیره. این اثر برابر علمهای طبیعی، بعضی معلومات تعریی و عاید به تاریخ مدنیت نیز دارد. از جمله، شرح مختصر روایتهای کهرمانی ایران، که از طرز تحریر فردوسی فرق می‌کند (مثلاً، کارنامة آگوش-پی­سر ویخازان دیلمی، که به «شاهنامه» داخل نشده است).

در این کتاب معهزهای به علم حاضره نامعلوم نیز موجودیتس، مثلاً، «گُردنامه» رستم لاریجانی، که گویا واقعه‌ها را از کیومرس تا پادشاهی شمسودّوله ابوطاهر والی همدان فرا می‌گرفته است. این اثر یکی از اوّلین دائرة‌المعارفهای فارسی-تاجیکی بوده، ب­رای علم حاضره اهمیت فوق‌العاده دارد.

شاهمردان ابن ابوالخیر به زبان عربی دائرة‌المعارف طبیعی و تاریخی را تألیف نموده، بعد آن را اصلاح و تکمیل داده، به زبان فارسی-تاجیکی گردانیده، به مرزبان دیلم-الاودّوله ابوکلنجر گرشاس ابن علی‌ ابن فرامورز ابن الاودّوله محمّد ابن دشمنزیار-لنجمین و آخرین نمایندة آل (سلالة) کاکویه، که آخرهای عصر xi و اوّل عصر 12 حاکم شهر یزد بود، تقدیم کرده است.

سال تألیف این اثر معلوم نبود، فقط سال 1958 پروفسور a. ن. بال­دیریف آن را مویین کرد. در «نزهتنامة علایی» بعضی معلومات در بارة ابن سینا و «دانشنامه» ن او نیز هست. شمارة دستنویسهای معلومشدة «نزهتنامة علایی» (در گنجینه‌های اوراپه و ایران) بسیار کم است.

د: بالدыریف ا. ن. مویین نمودن تاریخ تألیف «نزهتنامة علایی» از روی یک رباعی رودکی، مجم .: رودکی و زمان او، استالیناااد، 1956.