نومیزمتیکه

نومیزمتیکه (از لات. numisma، یون. nomisma-تنگه) ، فنّ یاری‌رسان تاریخ است، که تاریخ تصویرات تنگه‌ها، کتیبه‌ها، وزن، از کدام فلز ساخته شدن و اهمیت آن را در معاملات پولی و غیره می‌آموزد. نومیزمتیکه به حلّ مسئله‌های کرنولوژی و حیات سیاسی، مدنیّت مادّی، تاریخ حیات اقتصادی، سودای داخلی و بیرونی امکانیت فراهم آورده، به علمهای تاریخ، اَرخیالوگیه (باستان‌شناسی)، پلیاگرفیه، تاریخ صنعت، اقتصاد سیاسی، اتنوگرافیه یاری کلان می‌رساند. نومیزمتیکه اینچنین پولهای قاغذی (بانیستیکه) ، مدال، آردین و نشانها (فلیریستیکه) را می‌آموزد.

تا پیدا شدن پولهای فلزی وظیفة آن را مالهای گوناگون: هیوانات، اسباب آرایش، یراقهای فیلی­زی و غیره ادا می‌نمودند. با انکشاف اقتصادیات جمعیت و ترقّیات سودا به پول ضرورت پیدا شد. تنها سرداران دولتها به سکّه زدن آن حقوق داشتند. اوّلین تنگه‌های فلزی عصرهای 8-7 تا میلاد در دولت لیدیة آسیای خرد پیدا شدند. در آسیای میانه اوّلین تنگه‌ها (از نقره) ابتدای عصر 3 تا میلاد برآورده شد. در روی آن عکس پاداشاه، در طرف دیگرش هوداهای گوناگون، هیوانات مقدّس تصویر و یا نام پادشاه و موهرش ثبت می‌گردید.

تنگه‌های قدیمه وزن مویین داشتند، و­لی با سبب اصلاحات پول زود-زود تغییر می‌یافتند. تنگه اوّلها از نقره و طلا و بعدتر از آمیختة فلزات گوناگون: طلا، نقره، مس، سرب و غیره. سکّه زده می‌شد. عنیق کردن وزن و فلز تنگه برای برقرار نمودن یک قطار واقعه‌های حیات اقتصادی، آموزش تایاگرافیة جایهای یافته شدة تن­گه برای مویین نمودن دایرة معاملات پولی، راههای تیجّارتی قدیم و طرز داد و گرفت یاری می‌­رساند. نمود تنگه‌ها، قتییبه‌های رو آنها برای عنیق نمودن شکلهای اداره‌کنی دولت، عوضشوی پادشاهای، مناسبتهای بینیهمدیگری والیها، تبدّلات درباری و غیره اهمیت کلان پیدا می‌کنند.

نومیزمتیکه از کالّیکتسیة نومیز­متیکه فرق دارد. کلکسیون نمودن تنگه‌ها عصرهای 14-15 در اتلیه cap شده است. به نومیزمتیکه علمی در نیمة دوّم عصر 18 نومیزمتیه وینگی ی. x.  اکّیل اساس گذاشته بود. نومینمتیکه در تاریخ‌شناسی ساویت شرطاً به نومیزمتیکه دوره‌های عتیقه، وی­زنتیه، شرق (تنگه‌های در عصرهای میانه سکّزدة مملکتهای آسیا و افریکه، از جمله کوکز، کریم، ساحلهای والگرا در بر می‌گیرد) ، غرب (تنگه‌های در عصرهای میانه، زمان نو و نوترین در اوراپة غربی، شمه، کنده، امیریکة لاتینی سکّه زده‌شده را می‌آموزد) و روس (دورة ساویتی هم داخل می‌شود) جدا کرده شده است. آن از تدقیقات کتیبه‌ها و تصویر تنگه‌های عتیقه آغاز یافته است. محقّقان نومیزمتیکة روس (گ. ک. ه. کیلّیر، ا. و. آریشنیکاو، ا. ن. زاگرف) تنگه‌های دولتهای ساحل شمال بهر سیاه را آموختند.

ز نیمة دوّم عصر 19 سر کرده نومیزمتیکة ویزنتیه چون سا­هة علی‌حده جدا شد و در انکشاف آن نومیزمتهای روس (از جمله ا. ا. تالستایی) خذمت کلان کرده‌اند. در ترقیت نومیزمتیکة ساوی­ت سهم و. ل. ینین، ا. ا. بکاو، ا. گ. سپسّکیی، و. و. کراپاتکین و دگران کلان است. به نومیزمتیکة شرق شرق‌شناس روس x. د. فریّه اساس گذاشته است. غنر از آن به تدقیق نومیزمتیکة شرق، خصوصاً تنگه‌های دولتهای آسیای میانه پ. س. سویلیف، و، گ. تیینگواین، و. و. گریگاریف، ا. ک، مرکاو، ر. ر. فسمیر، پ. ا. لیرخ، م. ا. مسّان، ا. ا. دویداویچ، آ. ا. سمیرناوه، گ. ا. فیداراف-دوыداف، ا. و. زیییل و دیگران حصّة ‌ارزنده گذاشته‌اند. در آسیای میانه انکشاف یافتن اَرخیالوگیه (باستان‌شناسی) به ترقّیات منبعدة نومیزمتیکه تأثیر کلان رساند.

در نتیجة از طرف آ. ا. سمیرناوه، و. ا. لوشیس، ت. س. ارنزراوه و دیگران تدقیق کرده شدن کاملّیکس تنگه‌های از پنجکینت، سمرقند، تخارستان و استروشن به دستامده، ساده‌های نو-نومیزمتیکة سغد، تخارستان و استروشن به وجود آمدند. در ایرمیت­ج دولتی ( لنینگراد) ، موزیّهای تاریخ و صنعت تصویری ماسک­وه، انستیتوتهای تاریخ  وه اَرخیالوگیه (باستان‌شناسی) اف ا.ج.ش.س. و ریسپوبلیکه‌های اتّفاقی، از جمله انستیتوت تاریخ اف رسّ تاجیکستان کلکسیونهای نومیزمتی­ک جمع و تدقیق کرده می‌شوند.

د .: س پ ا س س ا ا ی ا. گ. ، یه ن ا نو. ل. ، ساویتسکیه نومیزمتیکه. ببلیاگرف، اوکه‌زتیل 1917-60، در منم .: نومیز­متیکه ا اپیگرافیکه، و. 2-3، م. ، 1960-92؛ ف ا د آ ر آ و-د اوыداف گ. ا. ، ما­نیتы رسّکزыویوت (نومیزمتیکه) ، م. ، 1063؛ سمیرناوه آ. ا. ، کتلاگ ما­نیت س گارادیشه پیندجیکینت، م. ، 1963؛ دویداویچ ا. ا. ، استاریه مانیتنا­گا دیله و سریدنیی ازی 17-18 وّ. ، د. ، 1964؛ ارنه‌اراوه ت. س. ، دینیج­نایی آبرشینی ثمرکنده پا ارخیالا-گا-نومیامتیچیسکیم دنّыم دا نچله ix ویکه، در مچم .: افرسیب، و. 3، تش­کینت، 1974.