نامینکلتوره

نامینکلتوره (لات. nomenclatura-نامگویی، رویخت نامها) ، 1) سیستمه (مجموع)-ا نامها، اصطلاحاتیست، که در یگان ساحة علم و تیخنی­که استفاده می‌شود. نامینکلتوره‌های زیرین موجودند: نامینکلتوره‌های شیمیایی نامینکلتوره در باتنیکه و زاالوژی و میکربیالوژی، نامینکلتوره‌های آناتومی (به ترتیب درآوردن نامهای لاتینی ابژکتهای آناتومی در هیوانات برای در همة مملکتها یک خیل استفاده بردن آنها) ، نامینکلتوی بیماریها و کلسّیفیکتسیة آنها (در اساس شکلهای نازالاگی؛ نیگ. نازالوژی) ، نامینکلتوره در حساب و کتاب بوخگلتر (حسابدار)ی (مندرجه و نام هر یک حجّت پول وابسته به جایی تعییناتش نشان داده می‌­شود) و غیره؛ 2) سیستم علامتهای ابسترکتی و غیریشرتی، که استفادة آنها در عملیه برای اشاره‌ پریدمیتن خیلی قله‌ای است.

نامینکلتورة شیمیایی-سیستم (مجموع)-ا نامهای مادّه‌های شیمیایی. اوّلین نامینکلتورة شیمیایی، که خیمیکان فرنسوی با راهبری a. ل. لووزی سال 1787 ترتیب دادند، در اساس نظریة آکسگینی ساخته شده بود. این نامینکلتوره در اوّل عصر 19 برای به وجود آمدن یک قطار نامینکلتوره‌های ملّی اساس روزاشت. نامینکلتورة خیمیوی حاضره به نامینکلتوره‌های پیوستهای ناارگنیکی و آرگنیک تقسیم می‌شود.

مفهوم اساسی نامینکلتورة پ ا ی و ا س ت ه آ ا ن آ آ ر گ ا ن ا ک ا ا روسی را خیمیکان نیمة یکم عصر 19 (گ. ا. گیسّ با کارمندانش، و. م. سیویرگین و دیگر) به وجود آوردند. این نامینکلتوره بعد طرف د. ا. مندلیف (1861، 1869) از نو کار کرده شدن، تا سالهای 1930، یعنی تا وقتی که خیمیکان ساویتی استفادة نامهای بینلخلقی از زبان خلقهای اورا­پة غربی برآمده را افضلتر دانستند، استفاده می‌شد. در ادبیات شیمیایی تاجیکی ن بینلخلقی (نب) ، که اساس آن را ریشة نامهای لاتینی ایلیمیوتها تشکیل می‌دهند، قبول شده است. مثلاً، گیدر. -هیدروژن (bydrogenium) ، کرب.-کربن ((carboneum) ، آکس.-آکسگین (oxygenium) و غیره.

نام ردیکلها را از ریشة نام لاتینی المنتها و صفّیکس-ال (مثلاً، کربنیل-سا، گیدراکسیل-آن) ترتیب می‌دهند؛ نامهای تاریخی (مثلاً، امّانیی-nh4، سین-cn، رادن-gns و غیره) باشد، بیتغییر می‌مانند.

نام پیوستهای کاولیوتی قطبناک یا یونی، که از اتمهای دو ایلی­مینت حاصل شده‌اند، از نام هر دو المنت گرفته می‌شود؛ در این بابت نام المنت الکترومنفی را به جای اوّل گذاشته به آن سوف­فیکس-عید همراه می‌کنند و بعد المنت الکتروموسبت را نام می‌گیرند. macلن، nacl-کلرید نتریی، ki-اادید کلیی، cus-سلفید مس و غیره. درجة آکسیدشوی ایلی­مینت الکتروموسبت با رجم ریمی در قوسین نشان داده می‌شود. macلن، tls-سلفید تیتن (2) ، tis2-سلفید تیتن (iv) و غیره.

پیوستهای المنت با آکسگین آکسیدها نامیده می‌شوند. اگر ایلی­مینت با آکسگین دو یا یکچند آکسید حاصل کند، آن گاه درجة آکسیدشوی آن را با رقم ریمی در قوسین نشان می‌دهند. macلن، feo-آکسید آهن (2) ، fی2از-آکسید آهن (3) ، سا-آکسید کربن (2) ، سا-آکسید کربن (iv) ، s02-آک­سید سلفور (iv) ، so3-آکسید سلفور (vi) و غیره. پیوستهایی، که در آنها اتمهای آکسگین بین خود و با المنت بیشتر الکتروموسبت پیوست شده‌اند (مثلاً، ن-آ-آ-ن) ، پیراکسیدها نام دارند.

نام پیوستهای هیدروژنی نامیتلّها، که محلول آبیشان خاصیت کیسلاتگی دارند، از ریشة نام لاتینی المنت دوّم با صفّیک­س-عید و کلمة «هیدروژن» ترتیب داده می‌شود. macلن، h2s-سلفید هیدروژن، نسl-کلرید هیدروژن. نام بعضی پیوستهای به اینها مانند (مثلاً، ن2o-آب، nh3-امّیک، رنز-فاسفین، ash3-ارسین، ون3-بارن، سن4-می‌ته‌ای، sih4-سیلن و غیره .) بیتغییر می‌مانند.

نام کیسلاته‌های آکسگیندار ای کلمة «کیسلاته»، بندک اضافی «ا» و ریشة نام لاتینی ایلیمین­ت کیسلاتحاصل‌کننده با صفّیک­س-ات (برای درجة بلند آک­سیدشوی المنت کیسلاتحاصل‌کننده) یا-ات (برای درجة پست آکسیدشوی المنت کیسلاتهاسیل­کننده) ترتیب داده می‌شود. مثلاً، h2so4-کیسلاتة سولفات، h2s03-کیسلاتة سلفیت. اگر شمارة کیسلاتهایی، که المنت حاصل می‌کند، از دو زیاد باشد، آن گاه نام انی­انی، که در آن المنت دارای در­جة بلندترین آکسیدشوی است، با پریفیکس-ویر و صفّکس-ات، درجه‌های منبعدة آکسیدشوی آن از روی کمشویشان با صفّیکسهای-ات، ت و در آخر با پریفیکس گیپا و صفّکس-ات نشان داده می‌­شود. macلن، نسlo4-کیسلاتة پیر­خلارت، نسlo3-کیسلاتة کلرت، نclo2-کیسلاتة کلریت، نclo-کیسلاتپ گیپاخلاریت.

پیوستهایی، که از اتمهای متال و گروه گیدراکسیل حاصل شده‌اند، گیدراکسیدها نامیده می‌شوند. اگر متال دو یا یکچند گیدراکسید حاصل کند، آن گاه درجة آکسیدشوی متال را با رقم ریم در قوسین یا پریفیکسهایی، که ه‌ا شمارة یونانی گرفته شده‌اند، نشان دا­ده می‌شوند. macلن، fe (oh) j-گیدراکسید آهن (2) یا دیگیدراکسید آهن، fe (oh) 3-گیدراکسید آهن (3) یا تر (سه) -گیدراکسید آهن.

هنگام نامبر کردن نمکهای آکسگیندار اوّل نام انیان (در همان شکلی، که در کیسلاته‌ها نامبر شده است) و بعد نام ک­ت آن را تلفّظ می‌کنند. مثلاً، nh4no3-نیترات امّانیی، naclo4-پیرخلارت نتریی و غیره. به نام انیان نمکهای ترش سرچسپک گپد را- (مثلاً، نسا3-گیدراکربانت) و کتیان نمکهای اساس سرچسپتک گیدراکسا- (مثلاً، (mgoh) 4so4 سولفات گیدراکسامگنیی) علاوه می‌­شود.

نامینکلتورة پیوستهای آرگنیکی مجموع پرنسیب و اصولهای ترتیب دادن نام پیوستهای آرگنیکی را نشان می‌دهد. در تاریخ ترقّیات شیمی آرگنیک نامینکلتوره‌های زیرین جایی داشتند: ایپیری (تریویلی) ، راسیونالی، جینیوگی (جینیوه، 1892) ، لیجی (لیج، 1930) و jupac (اتّفاق بینلخلقی شیمی نظریه‌وی و عملی).

نامینکلتورة ایمپیری نام تصادفی پیوستهای آرگنیکیست، که عادتاً منبة طبیعی، خاصیت مادّه‌ها یا نا­م کاشفان اوّلین آنها را نشان می‌دهد (مثلاً، کیسلاتة مورچه‌، جوهر لیم و و غیره). انگونه نامها در بعضی حالتها تا الحال استیفا­ده می‌شوند، مثلاً، اسیتان، کیسلاتة اسیتت و غیره.

نامینکلتورة راسیونالی ساخت پیوست آرگنیکی را عکس می‌نماید. برای نامبر کردن مادّه سراعضای قطار گامالاگی را چون اساس قبول کر­ده، به گامالاگهای باقیماندة قطار و ازامیرهای آنها چون حاصلة آن نام می‌دهند:

نامینکلتورة راسیونالی تخت عنوان «ردیکلی و فونکسیانلی» قسم ترکیبی نامینکلتورة پیوستهای آرگنیکی-قاعده‌های jupac، که سالهای 50-60 عصر 20 قبول کرده شده است-گردید. دیگر قسم ترکیبی آن قاعده‌های نامینکلتوره‌ای ج آ ی گ ا ر ی است، که نتیجة انکشاف منبعدة نامینکلتوره‌های جینی­وگی و لیجی می‌باشد. موافق نامینکلیورة جایگیری اساس نام پیوست آرگنیکی را شمارة یونانی عدد اتمهای کربن، که به سلسلة درازترین راست می‌آید و گروههای فونکسیانلی اساسی (فونکسیه، نیگ. جدول) تشکیل می‌دهند. ردیکلهای علاوگی، بندهای کرتی و فونکسیه‌های دیگر را با یاری capچسپک و صفّیکسها نشان می‌دهند. عدد آنها را با شماره (د-، تر-، تیتره-و غیره .) ، جایشان را با نامیر اتم کربن (اتم کربنی، که ردیکل یا فونکسیه‌ها در آن جایگیر شده‌اند) سلسلة درازترین، کارکتر بندهای کربن را با صفّیکسهای-ان (کرباگیدرید سیر) ، ن (بند دوچنده) ، ین (بند سه‌چنده) ، سلسله‌های پهلوی را با نام ردیکلهای موافق و گورغههای فونکسیانل پرابا صفّیکسخای-آل (اسپیرتها) ، -آن (کیگگانها) ، ل (الدی-گیدها) و غیره اشاره‌ می‌کنند. به همة اتمهای کربن سلسلة درازترین (از نوگی، که سلسلة پهلوی یا بند کرتی و یا دیگر گو­روههای اساسی به آن نزدیکند) رقم ترتیبی گذاشته می‌شود (ترتیب گذاشتن در جدول با رقمهای ریمی نشان داده شده است). از روی بیان مذکور پیوستهای در بالا آورده شده نامهای زیرین را می‌گیرند: 2، 2-دمیتیلبوتن (i)؛ بتین-2 (2)؛ بتنال-2 (3)؛ 4-فینیلبوتین-ز-آن-2 (iv)؛ کیسلاتة 3-فینیل-2 میتلپراپنت (v).

در نام پیوستهایی، که یکچند فونکسیة گوناگون دارند، فونکسیة اساسی را با صفّیکس، گروههای باقیمانده را چون سلسلة پهلوی (ردیکل) با سرچسپک اشاره‌ می‌کنند:

ز روی قاعده‌های مذکور نام پیوستهای سیکلی (الیسیکلی، ارامتی، گیتیراسیکلی) ، المنتاارگنیکی، ستیریایزامیرها و غیره را نیز ترتیب می‌دهند. در این بابت اکثر نامینکلتوریییوزکننده (ا-پامیوکولتوره) را استفاده می‌برند، که موافق آن اتمهای غیریکربانی سلسله را با ریشة نام لاتینی آنها اشاره‌ می‌کنند، مثلاً،

نامینکلتوره در باتنیکه، زاالوژی و میکربیالوژی، سیستم نامهای علمی گروههای تکسانامی-تکسانها؛ یگانگی و ثابتی نامهای علمی هیوانات، رستنیها و میکروارگنیزمها را تأمین می‌نماید. نامینکلتورة باتنیک و زاالاگ از کارهای کلسّیقی ک. لینّیی (میانة عصر 18) ، که اوّلین شده نامینکلتورة بینری (دوچنده)-ا نمودها را استفاده برده است، ابتدا می‌گیرد. موافق آن کلمة یکم نام جنس و دوّم نا­م نمود را (مثلاً، بنفشة عطر-viola odorata؛ بز خواجگی-سرگه nircus) افاده می‌کوید. نام کتگوریهای سیستمتیکی از نمود ک­لان (جنس، قطار، عایله و غیره) از یک کلمه (نام انینامیلی عبارتند. در زاالوژی با سه کلمه افاده کردن نام (نام ترینامیلی) ، که کلمة سوّم نام زیرنمود را نشان می‌دهد، نیز رسم شده است (مثلاً، برای تورانی-pantera tigris luranica). به همة تکسانها نام لاتینی می‌دهند،

زبسک رستنیهای باویی خصوصیت به خود خاص (بسیار بودن نوع آنها) دارند، برای نامبر کردن آنها «کادکس بینلخلقی» قبول کرده شده است. چنین کادکس برای باکتریه و میکروارگنیزمهای دیگر نیز موجود است.

فیزیالوژی، بیاخیمیه و دیگر علمهای بیولوگی نیز نامینکلتورة خود را دارند، که برای به مادّه‌های فعال بیالا­گی، مثلاً، فیرمینتها، نام دادن استی­فاده می‌شود.

د .: می‌جدونرادنыی کادکس نامین­کلتورы دلیه کولتورنыخ رستینیی 1961، م.-ل. ، 1064؛ میر ه. ، پرینتسیپы زا­الاگیچیسکایی سیستمتیک، م. ، 1971.