نوایی نظام‌الدّین علیشیر

نیزام‌الدّین علیشیر (9. 2. 1441، هرات-3. 1. 1501، همان جا) ، شاعر و متفکّر، اساس‌گذار ادبیات کلاسیکی ازبک، خادم دولتی. پدر ن. غیاث‌الدّین کیچکینه از عملداران خاندان تیموریان بود. او چون هوادار شعر و شاعری در خانه‌اش با ادیبان دور صحبتها می‌آراست.

نوایی از آوان کودکی به شعر و شاعری شوک و هوس زیبدی ظاهر نمود و در 15-سالگی‌اش همچون شاعر ذوالسانین، که به زبانهای ازبکی ق­دیم-ترکی چیغتایی با تخلّص «نوایی» و فارسی-تاجیکی با تخلوس «فانی» ایجاد می‌کرد، مشهور گشت. نوایی در هرات، مشهد و س­مرقند تحصیل علم کرده است. سال 1469 نوایی مُهردار حکمران خراسان هوسین بایقرا تعیین گردید و بعدتر (1472) وظیفة وزیر و عنوان امیر را صاحب شد. نوایی چون ارباب دولتی برای آبادانی مملکت، ساختمان مدرسه‌ها، شفاخانه‌ها کوشش زیاد می‌نمود، به عالمان، رسّامان، مطربان، شاعران و خوشنویسان دائما دست یاری دراز می‌کرد. یکجایه با استادش ابدوترهمان جامی به حیات علمی، ادبی و مدنی دور سروری می‌کرد. سالهای 1447-1449 نوایی در یکی از ناحیه‌های دوردست استر‌‌آباد حاکم تع­ین شد، ولی بعد از دو سال به هرات برگشته از کارهای دولتی دست کشید و تا آخر عمر به کار ایجادی مشغول گردید. نوایی میراث ادبی و علمی فراوان، زیاده از 30 مجموعة شعرها، داستانها، اثرهای نثری و رساله‌های علمی باقی گ و-زاشته است. سالهای 1492-1499 نوایی اکثر اشعار ازبکیش را با عنوان «خه-زاین-ال-معانی» در چهار دیوان جمع نمود، که آنها به چار دورة عمر شاعر مطابقت دارند: «غرایب-اس-سیگر»، «نوادر-اش-شباب»، «بدایع-ال-وسط»، «فواید-ال-کیبر». مجموعة مذکور با نام «چهار دیوان» نیز معروف است. در این دیوانها زیاده از 3130 غزل و شعرهای گوناگونجنر لیریکی جایی دارند. «چهار دیوان» در انکیشا­ف نظم ازبک موقع بلندی اشغال می‌کند.

نوایی در یک قطعه چنین می‌گوید: –

معنی شیرین و رنگینم به ترکی

بیهد است،

فارسی هم لعل و دُرّهای سیمین

چون بنگری،

گویا در رست بازار سخن

بیکشاده‌ام،

یک طرف دکان کنّادییو

یک سو زرگری.

نوایی دیوان دیگری دارد، که با نا­م «دیوان فانی» مشهور است. «دی­وان فانی» از 12 هزار مصرع ابا­رت بوده، در آن اشعار فارسی-تاجیکی شاعر جمع‌آوری شده‌اند. در این دیوان غزلهای مختَرع و جوابیه به سعدی، خسرو دهلوی، حافظ، جامی و دیگران بسیارند:

تتبّوع کردن فانی در اشعار،

نه از دعوی و نه از خودنمایست.

چ و ارباب سخن صاحب‌دلانند،

مورادش ه‌ا در دلها گدایست.

نوایی در مکتب ایجادی ادبیات کلاسیکی خلقهای شرق، مخصوصاً، فارس-تاجیک تربیه یافته، همچون شا­یر تشکّل یافته است. در اشعار نوای غایه‌‌های انساندوستی، عدالتخواهی، نکویی و نکوکاری جای اساسی را اشغال می‌نمایند. نوای به زبان فارسی-تاجیکی یک سلسله قصیده‌ها آفریده است، که با عنوانهای «سیتّة ضروریه» و «فصول اربه‌ا» معلومند. قصیدة «تحفت-ال-افکار»، که به سلسلة «سیتّة ضروریه» داخل است، سال 1476 جواباً به «لوجّت-ال-اسرار» جامی و «دریای ابرار» خسرو دهلوی نوشته شده است. قصیده‌های «فصول اربه‌ا» چهار فصل طبیعت را انعکاس می‌کنند.

مهارت نوایی در آفریدن «خم­سه» نیز جالب دقّت است. صدرالدّین عینی  «خمسه» نوایی را «یکی از بهترین نمونه‌های ادبیات کلاسیکی شرح» نامیده است. این اثر نوایی چون نتیجة قانونی انکشاف نظم ایپیکی شرق و خصوصیتهای بهترین عنعنة حماسه‌سرایی سالهای 1483-1485 ایجاد گردیده بود. «خمسه» از چنین داستانها تشکیل یافته است: 1) «هیرت-ال-ابرار»، 2) «فرهاد و شیرین»، 3) «لیلی و مجنون»، 4) «سبعة سییار»، 5) «سدّ اسکند­ری». «قیرت-ال-ابرار» از 64 باب (قسم اساسی‌اش 20 مقاله) عبارت بوده، از مسئله‌های اجتماعی، سیاسی، اخلاق و فلسفی بحث می‌کند. «فرهاد و شیرین» داستان عشق پهلوان محبوب خلق؛-فرهاد و شیرین زیباست. نوایی در داستان فرهاد-مبارز حقیکت و عدالت را از خسرو بلندتر گذاشته است.  جیهت خوب داستان آن است، ن شاعر در سرودن آن از واسطه‌های بدیعی ا فلکلوری، از عنعنه‌های داستانهای خلق استفاده برده است. «لیلی و مقنون» داستان مشهور عشق است، که نوایی آن را با پفاس بلند اومانیستی ایجاد کرده است. داستان نوایی به ادبیاتهای گوناگون شرق و فلکلور ازبک تأثیر زیادی رسانده است. «سبعة سییار» در سلسلة بهرامنامنویسی یک واقعة تازه بود. در داستان تصویر بهرام به ایش و نوش داده شده و عاقبت فاجعهنجام او عبرت‌انگیز تصویر شده است. توسط حکایتهایی، که از زبان مسافران آورده شده‌اند، ایده‌آلهای نوایی تصدیق و تشویق می‌شوند. در داستان آخرین «خمسه» نوایی قهرمان اساسی شاه ایده‌آلی-اسکندر بوده، جنبة فلسفی و اجتماعی آن خیلی پرقوّت است.

سرهای دیگرش از قبیل «تاریخ ملوک عجم»، «حالات پهلوان محمّد»، «حالات حسن اردشیر»، «وقفیه»، «منشآت» و غیره نیز به قلم نوایی تعلق دارند. «خمست-ال-موتخییرین» به جامی بخشیده شده است و برای آموختن روابط ادبی خلقهای تاجی­ک و ازبک یک منبة خوبیست. «نسا-ام-ال-محبّت»، که ترجمة آزاد «نفحات-ال-انس» جامیست، مناسبت نوایی را نسبت به استادش باز هم روشوتر می‌کند. در آموزش تاریخ ادبیات ازبک و فارس-تاجیک و رابطة آنها «مجالس-ان-وفایس» (1491-1498) اوّلین تذکرة ازبکیست، که در بارة 459 ادیب معلومات می‌دهد، «تاریخ انبیا و حکما»، که در بارة شخصان روایتی و تاریخی آسیای میانه و ایران، اساطیر زردشتی، یونانی و اسلامی بحث می‌نماید، اه­میّت زیادی دارند. در رسالة «میزان-ال-اوزان» مسئله‌های مهم نظریة ادبیات، مخصوصاً وزن عروض در نظم ازبک مورد تدقیق قرار گرفته‌اند. نوایی در این اثر چند وزن تازه را، که دانشمندان عصر 15 اختراع کرده‌اند، مخصوصاً تأکید نموده است. نوایی چون عالم زبانشیواس «محاکمت-ال-لغتیو» نام اثر آفریده است، که در آن زبان ازبک و فارسی-تاجیکی به طرز قیاسی تحقیق شد­ند. نوایی در آخر حیات خود داستا­ن تمثیلی «لسان-ات-تیر» (1499) و رسالة اجتماعی و اخلاقی «محبوب-ال-قلوب» را (1500) نوشت. در «محبوب-ال-کلوب» نوایی عنعنة «گلستان» سعدی و «بهارستان» جامی را به طرز خاص ادامه‌ داده است. در اثر عقیده‌های اجتماعی، سیاسی و فلسفی نوایی جمع‌بست شده‌اند. نوایی در انکشاف ادبیا­ت ازبک و ادبیات خلقهای ترکزبان:. ایگورها، آذریها، ترکمنها، ترکها، قزاقها، تاتارها و دیگرها تأثیر زیادی رسانده است.

«نوایی بزرگ خلق ازبک را… اکتبر به جهان شناساند» (س. ای­نی). ایجادیات نوایی از عصر 15 تا روزهای ما دقّت ادبیات‌شناسان، شرق-شناسان را جلب نموده است. در نوایشیاسی خذمت و. و. برتالد، ا. برتلس، س. عینی، ن. کانرد، ا. بالدیریف، ک. باراوکاو، ا. برگین­سکیی، و. عبدالله‌اف، و؛ زاهداو، ن. ملّه‌یف، ا. میرزایف، ه. سولیماناو، آ. شراف‌الدین‌اف، ا. هییتمیتاو، ا. قیوماو، ر. هادی‌زاده، س. ایر­کیناو، س. غنییوه، ا. ابدوغفوراف، پ. شمسییف و دیگران خیلی کلان است. خصوصاً در آموزش نوایی خدمتهای استاد عینی به نظر نمایانند. اوّلین مقاله‌های س. عینی در بارة نوایی آخر سالهای 30 تألیف شده‌اند. او عاید به زمان زندگی، ترجمة حال، فعالیّت سیاسی و جمعیّتی و ایجادیات ادیب با عنوان «علیشیر نوایی» مونوگرافی نوشت، که با منتخب اشعار تاجیکی نوایی به طبع رسید. سالهای 1948 و 1968 جشنهای 500 و 525-سالگی نوایی  قید شد. اثرهای نوایی بارها به زبانهای گوناگون، از جمله، به تاجیکی ترجمه و نشر گردیده‌اند. نام نوایی به کوچه، مکتب، کالخوز، ریان، شهر، انی­ویرسیتیت، کتابخانه‌ها، موزیی و تئاترها گذاشته شده است. در اساس اثرهای نوایی آپیره و درمه‌ها به میدان آمد، نویسندگان ساویتی-آیبیک، ایگون، ا. سلطان، ب. ودیتسکیی، ل. بط، میرکریم عاصم در بارة نوایی  رامن، پاوست، درمه، داس­تان و حکایه‌ها آفریده‌اند. درمه‌های موسیقی ازبکی «لیلی و مجنون»، «فرهاد و شیرین»، که در اساس داستانهای نوایی تهیه شده‌اند و درمة تاریخی «الی­شیر نوایی» ایگون و عزّت سول­تان، که به حیات و فعالیّت دامنه‌دار نوایی بخشیده شده است، در تئاترهای تاجیک نمایش داده می‌شوند. در بین خلقهای تاجیک، ازبک، ترکمن، افغان عاید به نوایی روایت و حکایتهای دلنشین وجود دارند. حیات و ایجادیات شاعر در مکتبهای میانه و عالی، از جمله، مکتبهای تاجیکی آموخته می‌شود.

اس .: اس. 1-15 ت. ، تاشکینت، 1903-68؛ خمسه. قیسقرتیب نشرگه تییارلاوچ س. عینی، تاشکینت، 1948؛ فرهاد و شی­رین. از ازبکی ترج. م. امینزاده. ست­لین ‌‌آباد، 1948؛ خمست-ال-موتهییرین، از ازبکی ترج. ا. منیازاو، د. ، 1901.

د .: . عینی س. ، علیشیر نوایی، استالینابال، 1948؛ برتلس ا. ه. ، ن­وایی. آپыت توارچیسکایی بیاگرفی. م.-ل. ، 1948؛ همان م و ا ل ل. ، نوای ا دجم، م. ، 1905: میرزایف ا. ، فانی و خافیز، د. ، 1900؛ همان م و ا ل ل. ، علیشیر نوایی و عبدالرحمان جامی، د. ، 1908؛ خییتمیتاو ا. ، توارچیس­کیی متد علیشیره نوای، تشکینت، 1905؛ زخیداف و. ، میر ادیی ا آبر­زاو علیشیره نوای، تشکینت، 1961؛ س و ا د ا ن ا ا. د. ، علیشیر نوای. بب­لیاگرفیه (1917-1906) ، تشکینت، 1908.