«نفایس-ال-فنون فی ارایس-ال-عیون»

«نفایس-ال-فنون فی ارایس-ال-عیون»   (پیرایه فنها در عروسهای حقیقت) ، اثر اینتسیکلاپیدی شمس‌الدّین محمّد محمود آمولیست، که سال 1335 تألیف یافته است. آن به زبا­ین فارسی-تاجیکی نوشته شده، در  بارة 160 ساحة علم عصر میانگی معلومات می‌دهد. مؤلف کوشش کرده است، که تمام علم و فنّ و صنایع پیشینه و زمان خود را تفسیر نماید و ماهیّت هر علم و هر اصطلاح علمی و فنّی را گشاید. اصطلاحات این اثر بسا مرکّب بوده، از کل-مهان عربی و فارسی-تاجیکی، یونانی، هندی و غیره عبارت است. اثر کامیابیهای علم و فنّ نه تنها فارس و تاجیک و عرب، بلکه علم و فنهای خاص خلقهای دیگر، مثلاً، خلقهای هند را دربر می‌گیرد. در برابر تفسیر مفهومهای دینی و فلسفی، تصوّفی و غیره به علمهای طبیعی دقّت زیاد داده شده است.

در اثر دایر به کسب و کار و صنایع معلومات مفید حاصل کردن ممکن است. در نفایس-ال-فنون فی ارایس-ال-عیون اصطلاحات مأموری دور شرح و ایجاد یافته‌اند، که اهمیت تاریخی-اقتصادی و سیاسی دارند. با وجود آن که اکثر متریالهای این اثر جامع در زمان دازیر فه-تست عدمیّت تاریخی-نلمی دارند، بنسبر جندتدای علمی و عملپن آن حالا هم قابل تدقیق می‌باشند، مثلاً. در ساحة طبّ و محافظت تندرستی. این اثر برای آموختن تاریخ اصطلاحات علمی، صناعتی و مأموری سرچشمة معتبریست خاصه برای شناختن معنی اصطلاح آمانیمی، که در ساحهال مختلف معنای گوناگون دارند. بسیار تألیف و شرحهای مؤلف تا حال قیمت علمی و عملی خود را گم نکرده‌اند، با وجودن آن که معنای این گونه اصطلاح در طول عصرها تغییر یافته است و حالا مفهوم نسبت به پیشتره کم و بیش فرق‌کننده را افاده می‌نمایند.

macسلن، «علم تقریض، که آن عبارت است از دانستن کیفیّت انشای شعر و مواقیع صفات لایقه به هر طایفه و هر مقام. و «تقریض» در اصل لغت-مدح گفتن است شخصی را، که زنده باشد و حق یا به باطل». دقیق‌نظری مؤلف و وسعت معلومات جمع‌کردة او امکان می‌دهند، که درجة علم در عصر 14، دایرة وسیع آن، خصوصیتهای مهمّ آن از طرف خوانندة حاضره و علم حاضره مویین شود و بی‌چون و چرا دایرة دانش خواننده را خیلی وسیعتر می‌نماید.

مخسوسن قسمت موسیقی آن برجسته‌ترین سرچشمة خطّی علمی و نظریه‌وی موسیقی عصر میانگی فارس-تاجیک به شمار می‌­رود. از مقدّمه و پنج باب عبارت است. مقدّمه از تاریخ علم موسیقی، ترکیبات و خصوصیت­های مهمّ آن بحث می‌کند.

باب i از چار فصل ترکیب یافته است. فصل 1 «در تعریف صوت و کیفیّت حدوث آن»، فصل 2 «در نغمه»، فصل 3 «در اسباب حدّت و ثقیل در صوت و نغم»، فصل 4 «در معنی لحن». باب 2 «در نسبت استخراج ابعاد و مراتب آن در ملایمت و منافرت» از چار فصل عبارت است. فصل i «در هیسر نسب»، فصل 2 «در معنی بُعد، جمع ملایمت و منافرت»، فصل 3 «در اقسام ابعاد»، فصل 4 «در مراتب ابعاد از جهت ملایمت». باب 3 «در اضافت ابعاد از یکدیگر» از سه فصل تر­کیب یافته، فصل 1 «در معنی اضافت و فصل و اقسام آن»، فصل 2 «در معنی تقسیم بُعد به اقسام موتساوی و کیفیّت عمل آن»، فصل 3 «در نسبت اخبار تقسیم ذوالاربع از ابعاد لحنی». باب 4 «در بیان آلات الحان و معنی داستان» از دو فصل: «در بیان آلات الحان» و «در بیان حقیقت پرده، آوازه و ترکیب شعبه» عبارت بوده، دایر به سازهای موسیقی نزهت، قانون، چنگ، نه‌ای، ارغنون، عود؛ ترتیب پرده و تار آنها، «دوازده‌مقام»، شعبه و آوازه‌های آن بحث می‌کند. باب 5 «در اقاع و ادوار آن» نیز از دو فصل: «در حدّ اقاع و ازمنة اقایی و اقسام آن»، «در تقسیم اقاع» عبارت است. قسمت موسیقی «نفایس-ال-فنون فی ارایس-ال-عیون» بیشتر کارکتر ال­می و نظریه‌وی داشته، در پیشرفت نظریة موسیقی عصرهای منبعده رل کلان بازیده است