موهردارها

مهره‌دارها، کاسسران (vertebrata ب craniota) ، هیوانهای خاردادار؛ یکی از متشکّلترین گوروههای گوناگون هیوانات. مهره‌دارها (40-45 هزار نمود) نسبت به بی‌مهرگان (1، 25-1، 45 ملن نمود) کم باشند هم، در حیات بسفرة ها­زیره اهمیت کلان دارند. مهره‌دارها از روی خصوصیتهای مطابقی و شکلهای حیاتی خیلی گوناگونند گوناگونی نوعهای مطابقی و شکلهای حیاتی مهره‌دارها نه تنها در بین گروههای کلان تصنیفاتی (گرددهانها، ماهیها، آبخاکیها، خزنده‌ها، پرّنده‌ها، شیرخورها) ، اینچنین در داخل گوروهها نیز مشاهده می‌­شود. این نه تنها به درجة بلند انکشاف و مرکّبی ساخت مهره‌دارها، اینچنین به قابلیّت بلند به شرایط گوناگون حیات مطابق، شده توانستن آنها (از دعر اقیانوس تا قلّه‌های بلند کوه و بیابانهای بی‌آب) علاقه‌مند است.

پیدایش مهره‌دارها. اجدادان م.-خاردداران درجة پست (لفافه-دارها، بیجومجومه‌ها) در بحرها ه­یات می‌بردند. مهره‌دارها در آبهای شیرین به وجود آمده، اوّلین زینه‌های ایوالیوتسیة آنها در آب گذشته است. اسکلت اساسی یکمین آنها خارده به مُهره‌ (نام آنها نیز در همین است) مبدّل شد. در نتیجه موشکهای پرقوّت مهره‌دارها دارای تکیه‌گاه جنش و پُرزور گشتند، که برای به تأثیر آبهای تیزجریان و شرایط ناموساند استوار بودن آنها امکانیت می‌داد. برای چنین کار باسرعت سیستمه‌های حرکت انکشاف عضوهای هاضمه، نفسکشی، گردش خون و اخراج، اینچنین اعضای حس و سیستم عصب مرکزی ضرور بود. این بعد به خشکی برآمدن مهره‌دارها و با یاری پایی حرکت کردن آنها باز هم ضرورتر گردید. در عضوهای هاضمه (معده، سرخ‌روده، روده و غیره) «کانویییر» های مخصوص فیرمینتهای ها­زیمه به وجود آمدند، که خوراک را متّصل هضم می‌کنند. جگر، که یک نوع“لبارتاریه”ا مرکّب شیمیاییست، در مهره‌دارها وظیفه‌های گوناگون را اجرا می‌نماید. دل کلان سیرموشک مهره‌دارها از یکچند قسمهای اساسی (پیشدل، معدچه) و علاوگی (سینوس وینگی، کانوس ارتیریوی) عبارت است. سیستم گردش خون مهره‌دارها سربسته است. اعضای نفس مهره‌دارهای آبی (بیجاغان، ماهی) غلسمه بوده، مهره‌دارهای خشکی‌گرد باشد، با شش نفس می‌کشند.

سیستیمة عصب مهره‌دارها از مینه و حرام‌مغز عبارت بوده، با ساخت نیچوی خود، که مقدار زیاد هوجیره‌های عصب (نییرانها) دارند، از سیستم عصب بیموهرگان فرق، می‌کند. مینة مهره‌دار نسبت به سیستی-مة عصب مرکزی بی‌مهرگان خیلی مرکّب است. سیرحرکتی، فعالی و مرکّبشوی رفتار مهره‌دار باعث انکشاف ساخت و وظیفه‌های اعضای حس گردید. مهره‌دارها با محیط توسط عضوهای بنایی، شنوایی، لامسه، شامّه و دیگیگر میخناریسیپتارها و تیرماریسیپتارهای مرکّب متشکّل علاقه‌مندند. بعضی مهره‌دار اعضای خاص الکتری و مگ­نیتی. (ماهیان الکتری) دارند. مهره‌دارها عادتاً جداجینسه‌اند؛ عضوهای جنسی (تخمدان و مایه) اکثر جفت بوده، در بسیار ماهیها گیرمفرادیتیزم (خونسایی) جایی دارد. مهره‌دار درجة پست عادتاً تخم می‌گذارند. زندزایی در خمة گروههای مهره‌دارها (به غیر از دایردهانها و پرّنده‌ها) مشاهده می‌شود و در شیرخورها شکل اساسی افزایش به شمار می‌رود.

موهردارهای قدیم، باقیماندة آنها از تهنان آب‌انبارهای دورة آردا­ویک یافت شده است. انکشاف بلند سیستم حرکت و تکمیل می‌­تبالیزم به آنها امکانیت داد، که در بحرهاا وسیع پهن گردند. زندگی مهره‌دارها در همه گونه آب‌انبارها (از جمله در آب‌انبارهای کماکسیگین) براف به خشکی برآمدن آنها امکانیت داد.  خزندگان دورة مزازایی برای شیرخورها (در تریس) و پرّنده‌ها (در یوره) ابتدا گذاشتند.

موهردارهای زمن حاضره را به گرددهانها (cuclas tomata) ، ماهیها (pis­ces) ، آبخاکیها (amphibia) ، خزنده‌ها (reptilia) ، پرّنده‌ها (aves) ، شیرخورها (mammalia) جدا می‌کنند.

در تاجیکستان از ماهیها 50، آبخاکیها 2، خزنده‌ها 44، پرّنده‌ها 350، شیرخوران 82 نمود پهن گشته است. یکچند نمودهای ماهی و هیوانهای معیندار-کلّموش آبی (آندتره) ، قندز آبی (نوتروّ) و گون خالدار به ریسپوبلیکه از ناحیه‌های دیگر آورده شده است. اهمیت مهره‌دارها در حیات آدم و بیاگیاسی­ناز کلان است. اکثر هیوانهای خانگی و صناعتی موردارخاند (نیگ. چارواداری، پرورش هیوانات وحشی، خواجگی شکار). در برابر این بسیار هیوانهای مهره‌دار (شیرخورها، پرّوده‌ها، خ­زنده‌ها، ماهیها و غیره) به خواجگی خلق ضرر می‌رسانند (نیگ. هیوانهای ضرررسان) یا پهن‌کنندة کسلیهای سرایتی (طاعون، وبا، اینسیفلیتها و غیره) به شمار می‌روند. بعضی مهره‌دارها زهردارند (نیگ. هیوانهای زهردار).

د .: بیرگ ل. س. ، سیستمه رыب، م.-ل. ، 1940؛ شملگوزی ا. ا. ، پرا­یسخاجدینی نزیمنыخ پازواناچنыخ. م. ، 1064؛ نوماو س. پ. ، زاالوژی پازوا­ناچنыخ، م. ، 1973.