موزیّها
(از یونانی museion-قسر موزهها) ، مؤسسههای علمی و معرفتی، که کار گردآوری، آموزش، نگهداری و تشویق و ترغیب یادگاریهای تاریخی و آثار مدنیّت مادّی و معنوی را به راه میمانند. شکلهای اساسی فعالیّت علمی و تشویقاتی و تربیوی موزیّها-ایکسپازیسیه و نمایش (وыستوکه) میباشد. از روی تعیینات و وظیفة جمعیّتی موزیّها به نوعهای زیرین: تدقیقات ا ل م ا ا معرفتی (اکثر موزیّها، بعضاً آن را موزیّهای عامّوی نیز مینامند) ، تدقیقاتی (در نزد انستیتوتهای تدقیقاتی علمی وظیفة لبارتاریّه را ادا میکنند) و تعلیمی-وابسته به کلکسیونهایش به موزیّهای س آ ه ا و ی، ک ا شورشناسی و میماریلی جدا میشوند. موزیّهای ساحویی یگان ساحة مویین استحصالات، علم و صنعت را در بر میگیرد (مثلاً، موزیّهای تاریخی، موزیّهای زاالوژی، موزیّهای صنعت تصویری، موزیّهای تکنیکی و غیره). موزیّهایی کشورشناسی تاریخ، صنعت، ایتناگرفیه، طبیعت، خواجگی و دیگر ساحههای خیات کشوری را انعکاس نموده. موزیّهای میماریل ی به واقعههای مهم تاریخی و اربابان برجسته بخشیده میشوند. اوّلین موزیی در یونان و ریم قدیم پیدا شدهاند. در این مملکتها آثار جداگانة صنعت را در معبدها گرد آورده، سپس نمایش میدادند. در دورة ایلّینیزم کالّیکسیههای جداگانة موزیّها به وجود آمد. گرد آوردن کلکسیونهای آثار صنعت و مدنیت، تاریخ و ساحههای جداگانة علم در اتلیة دورة احیا، بعدتر در انگلیه، فرنسیه، روسیه، ژرمنیه و دیگر مملکتها به حکم عنعنه درآمد. موزی بریتنیة لاندان (1753) ، لور پریج (1793) از جملة موزیّهای نمایانترین اوراپة غربی میباشند. م. ازیّهای کلانترین جهان ا س آس ا ن در عصر 19 پیدا شدند. موزی پردای مدرید (1819) ، نگارستان تریتیکاو (1850) ، ایرمیتج لنینگراد(1852) ، موزی متراپالیتین نیو-یارک (1870) از جملة آنهاست. بعد روالوتسیة اکتبر موزیّها ملّی کنانیده شده، در اساس دیکریت و قرارهای حکومت ساویتی موزیّها برجسته و یادگاریهای آثار مدنیت به محافظت دولت گذشت. نوامبر 1917 در نزد کمیسریت معارف خلقی ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه کالّیگیة عمومیراسّییگی عاید به کار موزیّها و محافظت یادگاریها، مهای 1918 شعبة موزیّها تأسیس یافت. از جمله در حضور کامیسّریت معارف خلقی ترکستان برای راهبری و بهتر نمودن کار موزیّها کامیتیت موزیّها عاید به کار و محافظت یادگاریها تشکیل گردپد. در آسیای میانه کار برپا کردنه موزیّها، گرد آوردن متیریل و کلکسیونها و غیره، جانناک گردیده، بسیار ایکسپیدیسیههای علمی گذرانیده شد. در تاجیکستان اوّلین موزیی سال 1931 در لنینآباد تأسیس یافت و خود همان سال در دوشنبه برای برپا نمودن موزی ریسپوبلیکوی روالوتسیه (حالا موزی متّحدة ریسپوبلیکوی تاریخ و کشورشناسی و صنعت تصویری) قدمهای اوّلین نهادند و آن سال 1934 گشاده شد. حالا قسم اساسی موزیّهای دولتی اتّفاق ریسپوبلیکههای ساویتی سوسیالیستی سایوز ساویتسکیخ سوسیالیستیچیسکیخ ریسپوبلیک ا.ج.ش.س. تابع وزارت مدنیت، تش-کیلوتهای جداگانة جمعیّتی، مؤسسههای علمی میباشند. مسئلههای نظریهوی و اساسهای متدیکة علمی فعالیّت موزیّها در مرکز متدی (نزد وزارتهای مدنیّت ریسپوبلیکههای اتّفاقی) کار کرده میشوند. موزیّهای ساویتی کارهای زیاد علمی و تدقیقاتی و تربیوی میبرند: کلکسیونها را میآموزند، مونوگراف، کتلاگ، کتابچههای راهنما (پتیوادیتیلها) و مجموعههای علمی و ادبی نشر میکنند، با یاری ایکسپازیسیه و نمایشها کامیابیهای ساحههای چوداگانة علم، صناعت سوسیالیستی و تجربههای پیشقدم خواجگی قشلاق و غیره را ترتیب میکنند. حالا در اتّفاق ریسپوبلیکههای ساویتی سوسیالیستی ا.ج.ش.س. 1348 موزی دولتی؛ در تاجیکستان 7 موزی دولتی (از آن جمله موزی متّحدة ریسپوبلیکوی تاریخ و کشورشناسی و صنعت تصویری، موزی صدرالدّین عینی در دوشنبه، موزی ریسپوبلیکوی تاریخ و کشورشناسی به نام رودکی در پیجکینت، موزیّهای ولایتی در لنینآباد، کولاب و خاروغ) عمل میکنند. در یک قطار شهر و ریانهای ریسپوبلیکه موزیّهای خلقی نیز موجودند.
دبیات: آسناوы ساویتسکاگا موزییویدینیه، مسکو، 1955؛ آچیرک استاری موزییناگا دیله و ا.ج.ش.س.، و. و-7، مسکو، 1968-71؛ رل موزییف و کمونیستیچیسکام واسپیتنی ترودیشیخسیه، مسکو، i960؛ سپیساک گا-سودرستویونыخ موزییف ا.ج.ش.س.، مسکو، 1969.
ب. عبدالرحماناو.