ماتریدی
اب و منثور محمّد ابن محمود (سال تولد نامعلوم، سمرقند-وفات 944-45، همان جا) ، متکلّم مذهب حنیفیه بوده، در یک وقت و ناوابسته از اشعریه خود سیستم کلام را تهیه کرده است. اثرهای مشهورش «کتاب-ات-توحید»، «کتاب-ال-مقالات»، «تأویلات-ال-قرآن» میباشند. سیستم ماتریدی از سیستم کلام اشعری به اندازهای فرق میکند. متکلّمان بین کلام اشعری و ماتریدی 13 اختلاف را دریافتهاند، که از آنها 6-تاش معنوی و 7-تاش لفظی بودهاند. در مسئلة جبر و اختیار ماتریدی بر خلاف اشعری اعتراف میکند، که «انسان در افعال دارای قدرت و اختیار است و این قدرت در وجود آن افعال عامل مؤثر است». بنا بر این انسان میتواند یگان اعمال یا کاری را اختیاراً صادر نماید. در اعمال پاک انسان را خدا مددگار است، ولی در کارهای بد از او دوری میجوید و به صادر شدن گناه غیر فعالانه راه میدهد. پس، انسان در نظریة ماتریدی مسئول اعمال خود است. لنین ماتریدی اختلاف بین اختیار انسان و قدرت آفریدگاری مطلق خدا را ایضاح نمیدهد.
در مسئلة انتراپامارفیزم (موشابیهه) و صفتهای خدا ماتریدی هم تشبیه و هم تعطیل را رد کرد. چه قدری که سیستم اشعری در بین شافعیها اعتراف گردیده باشد، سیستم ماتریدی در خراcoن و ماوراءالنهر، که در آن جا مذهب حنیفیه حکمران بود، به همان اندازه اعتبار داشت. با گذشت اییام هر دو سیستم کلام، که عموماً به یکدیگر خیلی نزدیک بودند، در بین اهل سنّت (سنّیها) همچون کلام شرعی پسندیده شدند.
د .: پیتروشیوسکیی ا. پ. ، اسلم و ارنی و 7-15 ویکخ. ل1960؛
نولمتاو.