«ماتیکان چترنگ»،
«چترنگ-نمک» («کتاب شطرنج») ، یکی از آثار ادبیات پهلویی، منبة قدیم ایرانی عاید به تاریخ شطرنج. تقریباً در آخر عصر 7 و دهسالههای اوّل عصر 8 تألیف شده است. واقعههایی، که در «ماتیکان چترنگ» تصویر شدهاند، در زمان حکمرانی خسرو انوشیروان به عمل آمدهاند. قهرمان اساسی این رساله بزرگمهر-وزیر خسرون انوشیروان است. پادشاه هندوستان دیوسر تخته و مُهرههای (دانههای) شاهمات را، که گویا دانشمندان هند اختراع کرده بودهاند، به دربار انوشیروان فرستاده، طلب مینماید، که دانشمندان ایران سرّ این بازی را دریابند. در این حال او از انوشیروان باج و خراج فراوانی خواهد گرفت. بزرگمهر سرّ این بازی را گشاده، 3 دست را از فرستادة شاه هند برد و خود در مقابل شطرنج بازی «نیوردشیر» (نرد حاضره) را اختراع کرده، به نام اردشیر بابکان-اساسگذار دولت ساسانیان موسوم کرد. بزرگمهر به هندوستان روانه شده، گشادن سرّ نرد را از دانشمندان هند طلب کرد. در مدّت چهل روز دانشمندان هند سرّ بازی «نیوردشیر» را گشاده نتوانستند. بزرگمهر از شاه هند خراج زیاد ستانیده به ایران برگشت. در بندهای آخر «ماتیکان چترنگ» قاعدههای مهمترین بازی شطرنج آورده شدهاند. قصّة اختراع شطرنج و گشاده شدن سرّ آن از طرف بزرگمهر در «شاهنامه» فردوسی نیز آمده است، که نسبت به «ماتیکان چترنگ» پرّهتر است. قسم دوّم داستان فردوسی در بارة از هندوستان ایران آوردن شطرنج به استثنای بعضی تغییرات (نام شخصان رک دارد) ، به «ماتیکان چترنگ» مانند است.
در زمان ما نسخة در عصر 13 کتابتشدة «ماتیکان چترنگ» رسیده است. بار اوّل «ماتیکان چترنگ» را ک. گ. زلیمن خوانده و به زبان نیمیسی ترجمه کرده بود (1887). متن اصلی و ترجمههای انگلیسی و روسی این اثر نیز موجودند.
د .: آربیل ا. ا ترینیر ک. ، شترنگ. کنیگه آ شخمتخ. ل. ، 1930؛
م. دلاوراف.