ماردوه

ماردوه، ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی ساتسیلیستی، در هیت رسفسر. از 10 ژانویه 1930 ولایت اوطانامی، از 20 دسامبر 1934 رسّ ماردوه. در مرکز قسم اروپای ا.ج.ش.س. جایی گرفته است. مساحت 26، 2 هزار کم3. اهالی‌اش 990 هزار نفر (1979). به 21 ریان تقسیم شده است. 7 شهر، 17 پتش دارد. پایتختش ش. سرنسک. با آردین لنین (1965) و آردین دوستی خلقها (1972) مکافاتانیده شده است.

رسّ ماردوه-دولت ساتسیلیستی عمومی‌خلقی، ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی ساتسیلیستی. کانستیتوتسیة جاری‌اش 30 مه‌ای 1978 در سیسّیة 9 غیرینوبتی ساویت عالی (دعوت 9) رسّ ماردوه قبول شده است. آرگن عالی حاکمیت دولتی-ساویت عالی رسّ ماردوه و پریزیدیوم آن، که به مهلت 4 سال انتخاب می‌شود. ساویت عالی ماردوه حکومت ریسپوبلیکه-ساویت وزیران رسّ ماردوه را تشکیل می‌دهد. سیستم سودی: سود عالی رسّ ماردوه در هیت دو کالّیگیه. پراکورار رسّ ماردوه را پراکورار ژنرالی ا.ج.ش.س. به مهلت 5 سال تعیین می‌کند.

‌طبیعت. ماردوه در شرق همواری اوراپة شرقی، در حوزة ولگا واقع گشته است. ماردوه، وابسته به کارکتر ریلیف به 2 قسم جدا می‌شود: شرقی-شاخة بلندی نزد ولگا (بلندی‌اش تا 323) و غربی قسم همواری آکه و دان. ثروتهای زیرزمینی: آهک‌سنگ، دالامیت، تارف، بور، می‌رگیل، گل، per. اقلیمش معتدل کانتینینتی. حرارت میانة ژانویه-11، 5، ژوئیه 20° س. بارشات سالانه در شمال و غرب 500 مّ، در جنوب و شمال 450 مّ. دریاهای کلانش: ماکشه و سوره (با شاخابش التыر). ماردوه در منطقة بیشه‌دشت جایگیر شده است. خاک شمال و غرب خاکستری، در مرکز سیاه‌خاک و خاکستری، وادیهای دریاها الّیوویلی و تارف و باتلاقی. 26، 8% تیرّ. ماردوه را بیشه‌زار فرا گرفته است (درختان توس، آسینه، رازدار، زیزفون، بُلوط، سوزن‌برگ). عالم هیوانات گوناگون و بایی. در ماردوه گرگ، شاخگوزن، قشکلداق، قندز، گراز، روباه، و غ. هستند. از پرّنده‌ها تذرو، تیتو، کبک؛ از ماهیها کرس، زغاره‌ماهی و غ. موجودند.

هالی. در ریسپوبلیکه ماردوه‌ها، روسها، اینچنین تاتارها، اکراینها و ملّتهای دیگر زندگی می‌کنند. زیچی اهالی در 1 کم2 به حساب میانه 37، 6 نفر (1979). شهرهای کلان: سرنسک، روزیوکه، کاوыلکینا.

اچیرک تاریخی. قبیله‌های فنن و اگار در محلهای بین آکه و ولگا، در حوزة دریاهای ماکشه، سوره، تسنه از دوره‌های قدیمترین زندگی می‌کردند (اقامتگاههای ساحلهای دریاهای ود، ماکشه به دورة نیالیت منسوب). در عرفة هزارة 1 تا م. و هزارة 1 م. در تیرّ. ماردوة حاضره قبیله‌های مقیمی مدنیّت گارادیتسجدادان ماردوه‌ها زندگی می‌کردند. در بارة قبیله‌هایی، که نام عمومی ایتنیکیشان ماردوه می‌باشند، در یادگاریهای خطّی عصر 6 م. بار اوّل معلومات داده می‌شود. در عصرهای 9-11 جماعههای تیرّیتاریة «ولی»، «مر» تشکّل یافتند. عصرهای 12-13 مناسبتهای فئودالی انکشاف یافته، تشکیلات سیاسی فئودالی به وجود می‌آید، که در سالنامه‌های روسی «والاست پُرگس» قید شده است. سال 1239 خاک ماردوه را مغولها ضبط کردند. ماردوه اوّل به عوردة طلا، بعد به خانی قزان همراه گردید. تاریخ خلق ماردوه با تاریخ خلق روس زیچ وابسته است. بعد شکست خانی قزان (1552) پراتسیسّ به هیت دولت روس اختیاراً همراهشوی ماردوه انجام می‌یافت. این برای ترقّیات اقتصادی و مدنی خلق ماردوه اهمیت پراگریسّیوی داشت. عصرهای 16-18 حاکمیت پادشاهی پراتسیسّ نصرانیکنانی ماردوه و مستملککنانی سرزمین آن را تیزاند. زمینهای حاصلخیز و ناحیه‌های شکار هیوانات موییندار به فئودالان روس و دیرهای آنها داده شدند، که این باعث به زوالجیه، پریموریه و سیبری هجرت کردن خلق ماردوه گردید. خلق ماردوه در صف لشکرهای خلقی مینین و پاجرسکیی (اوّل عصر 17) ، در جنگهای دهقانان عصر سروری ا. ا. بالاتنیکاو (1606-07) ، س. ت. رزین (1667-71) ، ا. ا. پوگچیاو (1773-75) اشتراک کرده است. در جنگ وطنی 1812 در سرنسک، انسر و دیگر محلهای اهالی‌نشین پالکهای لشکرهای خلقی تشکیل شده بودند. در سالهای 90 ساختمان راه آخن مسکو-قزان علاقة بین ناحیه‌های صناعتی روسیه را باز هم مستحکم کرد. در میانة عصر 19 در دیهه‌های ماردوه مکتبها گشاده شدند، ولی تعلیم به زبان روسی می‌گذشت. محنتکشان ماردوه در روالوتسیة 1905-07 فعالانه اشتراک کردند. راه‌آهنچیان ستنسیة روزیوکه حاکمیت را به دست خود گرفته ریسپوبلیکة روزیوکه را اعلان نمودند. دهقانان 15 ملک پامیشیکان را خراب کردند. بعد روالوتسیة سال 1917 در ماردوه ساویتها به وجود آمدند، که در آنها تا ابتدای سال 1918 منشویکها و ایسیرها اکثریّت را تشکیل می‌دادند. در سپتامبر-اکتبر، 1917 تحت راهبری تشکیلاتهای مسکو، سارماوا و دیگر شهرها (در روزیوکه، اردتاو، تیمنیکاو) تشکیلاتهای بلشویکی برپا کرده شدند. نوامبر 1917-مارت 1918 در ماردوه حاکمیت ساویتی پایدار گردید. سال 1928 در ولایت والگة میانه آکروگ ماردوه تشکیل شده، 10 ژانویه 1930 به ولایت اوطان. ماردوه، 20 دسامبر 1934 به رسّ ماردوه تبدل داده شد. در سالهای پجسالة پیش از جنگ خلق ماردوه با یاری خلق روس و دیگر خلقهای ا.ج.ش.س. ساتسیلیزم را اساساً برپا کرد و در برهم دادن عقبمانی اقتصادی و مدنی به موفقیّتهای کلانی نایل گردید کشور ماردوه از ناحیة اگرری قفاماندة روسیه به ریسپوبلیکة اندوستریلی و اگرری تبدل یافت. خلق ماردوه چون ملّت ساتسیلیستی تشکّل یافت. مدنیّت شکلاً ملّی و مضموناً ساتسیلیستی و روحاً انتیرنتسیانلی خلق ماردوه گل-گل شکفت. خلق ماردوه سالهای جنگ بزرگ وطنی (1941-45) در فرانت و عقبگاه کارنمایهای کلان نشان داد. زیاده از 75 هزار عسکران و آفیتسیران با آردین و مدالهای ا.ج.ش.س. مکافاتانیده شدند، 102 نفر آنها سزاوار عنوان قهرمان اتّفاق ساویتی گردیدند. خلق ماردوه همراه تمام خلقهای اتّفاق ساویتی بحری برپا نمودن بزة مادّی-تکنیکی کمونیزم محنت می‌کند.

خاجگی خلق. ماردوه-ریسپوبلیکة دارای صناعت مترقّی و خواجگی قشلاق سیرساحه. ساحه‌های اساسی صناعت: ماشینسازی و کارکرد متال، شیمی، جنگل و کارکرد چوب، صناعت سبک و خوراکواری. 3وادهای کلان: «ایدیکتراوشریمیتیل»، لامپه‌های الکتری، کبیل، اسباب و آلاتسازی، ایکسکوتار، اوتاسماسولها، تعمیر تیپلاواز، اسباب و آلاتهای طبّی، تجهیزات، ریخته‌گری، . کامبینتهای شیر، کانسیرو و کامبینت گوشت در سرنسک؛ زواد ماشینسازی شیمی، فبرکة تریکاتج در روزیوکه. در نزدیکی چمزینکه و محل کُمسومولسک در اساس کان می‌رگیلخان الکسی‌افسک زواد تسیمینت و کامبینت مصنوعات اسباتسیمینتی کار می‌کنند. قریبی اردتاو اسبابهای روشنایی‌دهندة تکنیکی، در پاسیالکة شیرینگوش؛ فابریکة ماهوت، در کرسناسلبادسک: فابریکة ریسندگی و بافندگی کار می‌کند. ناحیه‌های چوبتییارکنی و کارکرد چوب در جنوب و غرب (امیت، زوباوا-پالینسکیی، وыشه) ، فابریکة کاغذ؛ در کاندراوکه واقع‌اند. ماردوه در سرنسک 2 تاتس و در رامادیوفسک، اینچنین الکسی‌افسک گاس دارد. سال 1975 625 ملن. کوت-c. قوّة الکتر استحصال کرده شد.

در خواجگی قشلاق اساساً غلّه، کرتاشکه، لبلبو قند و چاروای شیر و گوشتده پرورش کرده می‌شود. میدان عمومی کشت-1223، 7 هزار گه (1978). زراعت اساسی: گندم، ویندار. باغداری نیز ترقّی کرده است. سال 1979 در ماردوه 33، 8 هزار cap گاو، 302، 7 هزار cap خوک، 477، 9 هزار cap بز و گوسفند بود. پرّندپروری و زنبور عسل‌پروری هم ترقّی کرده است. زیاده از 40 کامپلیکس مخصوصانیدشدة چارواداری موجود است؛ باز 50 کامپلیکسن دیگر ساخته شده ایستاده است. طول راه آهن  539 کم (1976). راه آهن اساسی: مسکو-کویبыشیف (الکترونیده شده است) ، گارکیی-سرنسک-پینزه، کرسنыی اوزیل-گزان. اوزیلهای کلان راه آهن: روزیوکه، کرسنыی اوزیل. گزاپراواده سرتاو-گارکیی از تیرّ. ریسپوبلیکه می‌گذرد. ماردوه به دیگر ناحیه‌های ا.ج.ش.س. محصولات صناعت ماشینسازی، لامپه‌های الکتری، تسیمینت، شفیر، پریپرت و اسباب و آلاتهای تیبایی، قند، کانسیرو می‌برارد. ماردوه از دیگر نازکیها سوزشواری، متال، تجهیزات صناعتی، نقلیات و خواجگی قشلاق، چوب و تخته، محصولات صناعت سبک می‌گیرد.

نیگهداری تندرستی. سال 1913 در تیرّ. حاضرة ماردوه 29 بیمارخانة دارای 517 کت، 4 اچستکة طبّی دیهه بود. از بیماریهای سرایتی دامنه، وبا، طاعون و در دهات ترخامه پهن شده بودند. در سالهای حاکمیت ساویتی ترخامه، چیچک، دامنه برهم داده شده، سل و دیگر بیماریهای سرایتی خیلی کم شدند. سال 1976 در بیمارخانه‌های ریسپوبلیکه قریب 12 هزار کت بود. سال 1978 2500 دُختُر، 9000 کارکنان طبّی معلومات میانه کار می‌کردند. کدرهای طبّی را فکولتیت طبّی انیویرسیتیت ماردوه و پهن آموزشگاه طبّی تییار می‌کنند. ماردوه 4 سنتاریه دارد.

ماریف و مدنیت. تا روالوتسیة کبیر سوسیالیستی اکتبر در بین مردان ماردوه 14% و در بین زنان 2% سوادناک بودند. سال تحصیل 1914/15 در مکتبهای معلومات عمومی همگی 58 هزار نفر تحصیل می‌کردند. مکتبهای میانة مخصوص و عالی نبودند. در سالهای حاکمیت ساویتی بی‌سوادی محو شده، تعلیم حتمی جاری گشت و ادبیات و صنعت خلقی تشکّل یافت. سال 1978 در ریسپوبلیکه 1122 مکتب معلومات عمومی، 33 آموزشگاه کسبی، 22 مکتب میانة مخصوص، 2 مکتب عالی (انیویرسیتیت و انستیتوت پیدگاگی) بود. سال 1978 در ریسپوبلیکه 600 کتابخانة عامّوی، 800 کلوب، 2 تئاتر، 6 موزیی، 10 مؤسسة علمی (مهمترین آنها-انستیتوت تدقیقات علمی، انستیتوتهای لایحه‌کشی-کانستروکتاری و تیخنالاگی: انستیتوت عمومی‌اتّفاقی منبعهای روشنایی به نام ا. ن. لادыگین، زواد تکنیکی نیمناقیلی قوّت‌دهندة «الکترووыپریمیتیل»، انستیتوت تدقیقات علمی زبان، ادبیات، تاریخ و اقتصادیات نزد ساویت وزیران رسّ ماردوه) موجود بود. ماردوه مرکز تیلیویزیای، رادیو و نشریات خود را دارد. سال 1976 در ماردوه 26 گزیته و 2 جرنل نشر می‌شد. گزیته‌ها: «ماکشی پروده» («حقیقت ماکشه»، از سال 1921، به زبان ماکشه) ، «ایرزین پروده» («حقیقت ایرزین»، از 1921، به زبان ایرزینی) ، «ساویتسکیه مارداویه» (از 1918، روسی) ، «مالادایی لنینیتس» (از 1939). جرنلها: «سیتکا» («شعله»، از سال 1929، به زبان ایرزینی) ، «ماکشه» (از 1928، به زبان ماکشه).

دبیاتن ساویتی ماردوه از سالهای 20 عصر 20 تشکّل یافت. سرآمدان آن 3. ف. دارافییف و یه. پ. گریگاشین بودند. در بین سالهای 30 جنرهای برای ادبیات ماردوه نو داستانها، درمه‌ها، پاوستها از خود کرده شدند. اوّلین رمانهای ماردوه همان سالها به طبع رسیدند. فعالیّت ادبی پ. س. کریلّاو (1910-55) و م. ا. بیزباراداف (1907-35) ، که کلاسیکان ادبیات ماردوه می‌باشند، از همین دور cap شده است. در دورة پنج‌ساله‌های پیش از جنگ یک قطار اثرهای مهم (داستانهای «افسانة واقعی»، «برای آزادی» بیزباراداف، درمة تاریخی «لیتاوه» و پاوست «درس اوّلین» کریلّاو، پیسة «از روی عادت کهنه» ک. س. پیتراوه، رمانهای «لوگیناو» و. م. کالامساو، «لمزور» ا. ا. کوتارکین) آفریده شدند. بهترین اثرهای نویسندگان ماردوه به تصویر ساختمان ساتسیلیستی ریسپوبلیکه، وطن‌دوستی آدمان ساویتی بخشیده شده است. موضوع وطن‌دوستی در ادبیات ماردوه مخصوصاً در سالهای جنگ بزرگ وطنی ظاهر گشت. نویسندگان جوان ا. شیگلاو، ا. ملыش، ا. دیوین، ا. شومیلکین و دیگر به عرصة ادبیات آمدند. موضوع تاریخی در ادبیات (رمانهای «ماکشة وسیع» ت. کردیشکین و «ولدیوخا» ا. کوتارکین، درمة پ. س. کریلّاو «معلمه» و غ .) موقع کلان پیدا کرد. در میانة سالهای 50 جنر رمان اجتماعی سیرساحه (ا. لوکیناو، ا. کوتارکین، ا. کیشنیکاو، ک. ابرماو، س. لریاناو، م. سیچین و دیگران) به وجود می‌آید. پاوست ن. ایرکه‌ای «الیاشکه»، پیسه‌های گ. می‌رکُشکین، مجموعة حکایه‌های بچگانة یه. پینیساو، مجموعة شعرها نشر می‌شوند. تنقید ادبی و ادبیات‌شناسی از سالهای 50 رو به ترقّی نهاد. سالهای 70 نشر تاریخ ادبیات ساویتی ماردوه در سه جلد به انجام رسید. سال 1934 در رسّ ماردوه شعبة این ا.ج.ش.س. تشکیل کرده شد.

میعماری و صنعت تصویری. در قصبه‌های دورة برنجی بسیار ناشیهای نقش و نگاردار، ظرفهای برنجی، یراقهای اسکیفی یافت شده‌اند. در قبرهای عصرهای 9-11 دستپانه، آویزه، سوزنکهای برنجی و غ. وامیخورند. از قدیمولییام خانه‌های چوبین را استفاده می‌برند. از عصر 17 دیهه‌ها موافق پلن ساخته می‌شوند. شهرهای نو (سرنسک، انسر) به وجود آمدند. مسجد و خانه‌های استقامتی در پیروی اسلوب روسی ساخته می‌شدند. به هنرهای خلقی عنعنویی: گلدوزی، کنده‌کاری، استحصال زیبوزینتهای فولوزی داخل می‌شوند. معمار س. ایرز (س. د. نیفیداف) و رسّام ف. سыچکاو فعالیّت خود را پیش از روالوتسیه cap کرده بودند. از رسّامان حاضره و. الیوخین، ب. ناظرین، ن. بروشیف، و. خرыماو، و. پاپکاو، معماران م. نیفیداف، یه. یشین، گرفیکها ا. کاراوین، م. شنین، م. کُردیوکاو و دیگران مشهورند.

موسیقی، تئاتر. سرودهای خلقی ماردوه بسیاراوازه‌اند. غیر از سرودهای لیریکی و ایپیکی، رباعی، سرودهای رقصی نیز معلومند. نن قمیش (نود، نودیی) ، اسکیپکة دست‌ساخت (کره‌ای) ، ارّه، بعدها گرمان، بللیکه، گیتاره، بین اسبابهای معمول موسیقی ماردوه می‌باشنل. موسیقی کسبی در دورة ساویتی انکشاف یافت. اوّلین بسته‌کار کسبی ل. کریوکاو (درمة موسیقی، آپیره، موسیقی خواری) بود، بسته‌کار ل. وایناو بران ارکستر اسبابهای خلقی پیسه‌ها آفرید. بعد روالوتسیه فعالیّت کالّیکتیوهای تئاترهای هوسکاران صنعت (اوّل عصر 20 به وجود آمدند) وسیعتر شد. در ابتدای سالهای 30 تئاترهای کالخوزی و ساوخازی پیدا شدند. سال 1930 در سرنسک ستودیة درمة موسیقی (از سال 1932 تئاتر دولتی درمة رسّ ماردوه) تشکیل یافت. در کار تربیة کالّیکتیوهای جوانان ایجادکار سهم تئاتر خرد (1935-38 به شیفی گرفته بود) خیلی کلان است. از سال 1972 در ریسپوبلیکه تئاتر درمة موسیقی و تئاتر لختک (هر دو در سرنسک) کار می‌کنند.

د .: گارتسیف و. ا. ، جغرافی مارداوسکایی اسّر، سرنسک، 2 ازد. ، 1070؛ آچیرک استاری مارداوسکایی اسّر، ت. 1-2، سرنسک، 1055-61؛ استاریه مارداوسکایی ساویتسکایی لیتیرتورы، ت. 1-2، سرنسک، 1068-71؛ استاریه موزыک نراداف ا.ج.ش.س.. ت. 1-2، م. ، 1070.