مینیرل

مینیرل (فرنس. mineral، از لات. minera-معدن) ، پیوست شیمیایییست، که از جهت خصوصیتهای فیزیکی و شیمیایی یک‌خِله بوده، در نتیجة پراتسیسّهای ژئوشیمیوی قشر زمین به وجود می‌آید. مینیرلهایی، که از آنها جنسهای کوهی حاصل می‌شوند، مینیرلهای جنسافررین، مینیرلهایی، که از معدن عبارتند، مینیرلهای معدنی و مینیرلهایی، که در ترکیب جنسها به مقدار خیلی کم موجودند، مینیرلهای اکتسیسّاری نام دارند. مینیرلها عادتاً سخت، کریستل­لی، بعضاً مایع (سیماب طبیعی) می‌­شوند. ا. ا. فیرسمن پیوستهای گوناگون گزمانند (هیدروژنسولفید، متان، گاز کربنت) را نیز مینیرل حساب می‌کند. آب را به مینیرل نسبت دادن مسئلة بحث‌طلب است، ولی یخ را همه مینیرل می‌شمارند؛ به عقیدة ا. گ. بیتیختین، نیفت را به قطار مینیرل داخل کردن ممکن نیست، زیرا مسّة آن گوناگونترکیب بوده، مینیرلهای آرگنیکی هرخِله را در بر می‌گیرد. قهربا، پرفین، عضویلّیت و آزاکیریت برین مینیرلهای آرگنیکی گروه مخصوص کم آموختشده را تشکیل می‌دیدند. مینیرلها با خصوصیتهای مارفالاگی و فیزیکیشان (رنگ، جلا، شفّافی، مگنیتواکی، رادیواکتیویت، سختی، زی­چی، طرز شکستشوی، مورتی و غ .) از یکدیگر فرق می‌کنند. مارفالوژی مینیرلها، که برای مویین کردن مینیرلها و مقرّر نمودن گنزیس آنها اهمیت ک­لان دارد، فصل مخصوص مینیرلا­گیه و کریستلّاگرفیّه را تشکیل می‌دهد (کریستلّامارفالوژی). مارفالوژی مینیرلها به مارفالوژی کریستلّها و مارفالوژی اگریگتهای مینیرلی تقسیم می‌ش­ود. مارفالوژی مینیرلهای نسبتاً کمیافت پرّه کریستلّبسته را علم دیگر مخصوص-کریس­تلّاگرفیه می‌آموزد. مارفالاگی­یه مینیرلها را از روی ساخت طبیعی پنجرة کریستلّی و شرایط پیدایش آنها مویین می‌کنند؛ وابسته به عاملهای نامبرده مینیرلهای گوناگون‌شکل حاصل می‌شوند: ا) شکلهای ازامیتری، که به سه طرف به هم پیرپیندیکولیر قریب برا­بر انکشاف یافته‌اند (آکتادرهای مگنیتیت، کوبهای گلینیت، گلیت، پی­ریت، دادیکادرهای بیچاده‌ها، تیترادرهای سفلیریت)؛ ب) شکلهای به پریزمه، قلمچه و به سوزن مانند، که به یک طرف انکشاف یافته‌اند (کریستلّهای کورتس، ترملین، انتیمانیت، ایگیرین، سپادومین)؛ و) شکلهای به تختچه، پلستینکه، ورق و پولکچه مانند، که به دو طرف انکشاف یافته‌اند (بیاتیت، موس­کاویت، تلق). مینیرلهای ترکیبشان چیکخیله از تأثیر عاملدای بیرونه شکلهای گوناگون پیدا کرده می‌توانند (پالیمارفیزم)-الماس و گر­فیت، کلتسیت و ارگانیت. در برابر این مینیرلهای ترکیبشان تغییریابنده می‌توانند ساخت و شکل قریب یک‌خِله داشته باشند (ازا­مارفیزم)-پلگیاکلزها، کربنتها. سیلیترة کلیی و غ. در طبیعت از مینیرلهای خیلی کلان قریب 10-متره (مس. ، کریستلّهای بیاتیت یا سپادومین در کانهای پیگمتیتی) تا مینیرلخای با میکروسکاپ بزور دیده‌شونده (مینیرلهای گل، فاسفت و غ .) وامیخورند. مینیرلها عادتاً شکل شده و اگریگتهای گوناگون را دارند (دروزه‌ها، کانکریتسیه‌ها، سیکریتسیه‌ها، بالیتها، داندریتها و غ .). همان یک مینیرل وابسته به پیدایش خود شکلهای گوناگون اگریگتی ق­بول کرده می‌تواند (مس. ، کریستلّ شپت اسلندی و آهک‌سنگ می­ده دانه). رنگ مینیرل مهمترین نشانة ظاهریست، که آن عادتاً به خصوصیتهای خرامافاری المنتهای ترکیب مینیرلها (ادیاخرامتیزم) ، خصوصیتهای گوناگون آپتیکی (پسیوداخرامتیزم) و مقدار آمیخته‌های دیسپیرسی مکانیکی (الّاخرا­متیزم) وابسته است. بسیار مینیرلها از سبب گوناگون‌رنگی خود چندین نمودها دارند؛ اینک، نمودهای کاروند: لییکاسپفیر-یاقوت بی‌رنگ، سپفیر-یاقوت کبود، یاقوت سرخ. مینیرلها اینچنین شفّاف (تا­پز، بولور کودی، شپت اسلندی) ، نیمشفّاف (زمرّد، روتیل، شنگرف، سفلیریت) و غیریشفّاف (پیریت، مگنیتیت، گرفیت) می‌ش­وند. جلای مینیرلها به قابلیّت عکس‌اندازی آنها وابسته بوده، اساساً شیشه‌گون (کورتس، بیچاهه) ، الماسی (تسیرکان، کسّیتیریت، الماس) ، نیممیتلّی (شنگرف، گیمتیت، کالم­بیت) ، متالی (انتیمانیت، گلینیت، مالیبدینیت) و بعضاً خیره، زیفت یا موم برین، گاها مثل شادی و یا صدفمانند می‌شوند. لیومینیس­تسینتسیه یکی از خصوصیتهای مینیرل است. مینیرل از تأثیر گرمی یا شعاعبارانکنی روشنی می‌دیدد. امّا یک قطار مینیرلها تنخا هنگام تأثیر بیرونه روشنی می‌دهند (فلیوا­ریستسینتسیه) ، قسم دیگرشان بعد قطع گردیدن تأثیر بیرونه روشنی می‌بخشند (فسفریستسین­تسیه). سختی مینیرلها را اکثر وقت از روی شکلن دهبلّی مااس و سخ­تی مطلق آنها را (کگ/مّ2) با اسباب مخصوص سختیسنج مویین می‌­کنند. وزن قیاسی (زیچی-ا مینیرلها به وزن اتمی المنتهای ترکی­ب مینیرل، یونهای ترکیب انیانهای علاوگی (آن-، f -) ، آب و تیپ ستروکتورة کریستلّی وابسته است. از روی این خصوصیتهایشان مینیرلها به گروههای زیرین تقسیم می‌شوند: سبک (تا 2500 کگ/م3)-آزاکیریت، یخ، قهربا، سلفور، گیپس، گلیت، سیلوین؛ میانه (2500-4000 کگ/مه) -کورتس، شپت دشتی، تاپز، ستورا­لیت، پیراکسین، امفیبال، ابرق وزنین (4000-8000 کگ/م3)-بریت، انگ­لیزیت، گلیپیت، خلکاپیریت، تسیرکان؛ خیلی وزنین (بیش از 8000 کگ/م3) -طلای خالص، مس، نقره، زلیکترم از پالیکسین.

تسنیفات مینیرلها و پرینتسیپهای آنها در پراتسیسّ انکشاف مینیرلوژی و دیگر علمهای مشترک بارها تغییر یافته‌اند. تصنیفات امروزه، که به ا. گ. بیتیختین تعلق دارد، تفاوت بین تیپ پیوستهای شیمیایی و پنجره‌های کریستلّی را به اساس می‌گیرد. مینیرلها از روی تیپ پیوستهای شیمیایی به جسمهای ساده (المنتهای خالص) و ترکیب (بینری و غ .) تقسیم می‌شوند. در ستروکتوره‌های مینیرل برابر انیانهای ساده s2-، آ2-، آن-، س1-و غ. ردیکلهای کامپلیکسی نمکحاصل‌کننده[س03ر-، (sio^j4-، (را«) *-و غ. نیز بسیارند. گروههای گوناگون مینیرلها وابسته به ترکیب انیانهای ساده یا کامپ­لیکسی خود از هم فرق می‌کنند. تمام مینیرلها به المنتهای خالص، سلفیدها، پیوستهای گلایدی، آک­سیدها و گیدرااکسیدها، نمکهای آکسگینی، کربنتها، سولفاتها، مالیبدتها، والفرمتها، فاسفتها و سلیکاتها تقسیم می‌شوند. ق­ریب 2، 5 هز. مینیرل معلوم است. در طبیعت مینیرلهای صنف سلیکاتها و الیوماسیلیکتها-قریب 25%، آکسیدها و گیدرااکسیدها-قریب 12%، فاسفتها-قریب 18%، پیوستهای سلفیدی-قریب 13%، سولفاتها-قریب 10%-را تشکیل می‌دیدند 92%-ا قشر زمین از سلیکاتها، آکسیدها و گیدرااکسیدها ترکیب یاف­ته است. قسم زیاد مینیرلها در شرا­یت اینداگینی قعر زمین هنگا­م کریستلّبندی مگمه و جدا شدن فلیویدهای آن (گازها، بوغها، محلولهای گیدراتیرملی) توسط به همدیگر و جنسهای کوهی اطراف تأثیر رسانیدن کامپانینتهای آنها حاصل می‌شوند. بیشتر مینیرلها در شرایط ایکزاگینی قَبَتهای بالایی قشر زمین نااستوار بوده، از تأثیر آب، آکسگین، گاز کربنت و پیوستهای گوناگون آرگنیکی ویران می‌شوند و کامپلیکس مینیرلهای دوّم‌باره را ها­سیل می‌کنند (باکسیت، لیمانیت و غ .). مینیرلها انچونی از تهشینشوی مادّه‌های آب بهر، لگونه و کولها به وجود می‌آیند: کربنتها، سولفاتها، گلوکانیتها، فاسفتها و غ. در شرایط ایکزگینی میکروارگنیزمها نیز برای حاصل شدن مینیرل اهمیت کلان دارند. کانهای بیاخیمیوی (سلفور، فسفریت، سوزشواریهای زیرزمینی) گروه مخصوص را تشکیل می‌دهند. همة مینیرلهای ذکرشده از حرکتهای پرشدت تیکتانیکی در چقوریهای گوناگون قشر زمین به حرارت بلند و فشار زیاد تارفت افزاینده دچار می‌شوند، یعنی از نو نااستوار گردیده، به مینیرلهای می‌تمارفاگینی تبدل می‌یابند (نیگ. نیز کانهای می‌تمارفاگینی). تیرّ-های کامپلیکس مویین مینیرل داشته را ناحیه‌های مینیرلدار می‌­نامند. فاصله‌های وقتی، که برای حاصل‌شوی کامپلیکس مویین مینیرل مساعدند، زمان مینیرلی نام دارند. آموختن علاقه‌مندی بین خصوصیتهای شیمیایی، فیزیکی و مارفالاگی مینیرلها و شرایطهای به وجود آمدن آنها برای تجدید نمودن تاریخ پیدایش کانها امکانیت فراهم می‌آورد و آن اساس جستجویو انکشاف ثروتهای زیرزمینی می‌باشد.

مینیرل از قدیمولییام در ساحه‌های گوناگون فعالیّت انسان کار فرموده می‌شود. اهمیت آن در حیاتن امروزة آدمان هم بغایت بزرگ است. یک قطار مینیرلها برای ها­سیل کردن متالهای (آهن، منگن، مس، خرام، قلعگی، سیماب و غ .) منبة اساسیند. مینیرلهای دیگر، مانند اسبیست، کورتس، شپت دشتی، گیپس، ابرتس، نمک و غ. در خواجگی خلق بی‌واسطه کار فرموده می‌شوند. عادتاً، از روی خصوصیت­های مینیرل در کدام ساحة تکنیکه استفاده بردن آن را مویین می‌کنند. مینیرلهای بسیار سخت (الماس، کاروند، بییاده و غ .) همچون ابرزینها، نمودهای شفّاف و رنگین آنها باشند، در زرگری کار فرموده می‌شوند. مینیرلهایی، که دارای خصوصیتهای پیزاالیکتری و آپتیکی مخصوص‌اند، در آپتیکه و رادیوتیخنیکه به کار می‌روند. اصولهای معدنتازکنی و انکشاف ژئوفیزیکی به هر گونه خوسو­سیّتهای فیزیکی مینیرلها اساس یافته‌اند. حالا صناعت تا 15% همة مینیرلهای معمول را کار می‌فرماید. مفصل آموختن حدود جایگیرشوی، ترکیب و خصوصیتهای مینیرل برای استفادة عملی خیلهای نو به نو آن امکانیّتهای زیادی فراهم می‌‌آورند. ماناکریستلّهای مینیرلها و خیلهای سنتزی آنها را در آپ­تیکه، تکنیکة رادیوالکترونی و الکتروانیرگیتیکه استفاده می‌برند. بعضی مینیرلها، مانندن آپل، زمرّد، فیروزه، لعل، الکساندریت و غ.-سنگهای قیمت‌بها، قسم دیگرشان، مس. ، رادانیت، یشم، نیفریت، ملخیت، جزع و غ.-سنگهای ریزه‌کاری به شمار می‌روند. سالهای آخر مینیرلهای ماه، جرمهای کیهانی و قعر زمین را همه‌طرفه آموخته ایستاده‌اند. در لبارتاریه‌ها و کارخانه‌های مخصوص صناعتی به طور صنعی (سنتزی) حاصل کردن مینیرلها رواج یافته است. مینیرلهای صنعی در خواجگی خلق، تارفت بیشتر استفاده برده می‌ش­وند.

سالهای آخر در تیرّ. تاجیکستان نیز یک قطار مینیرلهای نو: دتالیت اترییایریلّیی، تسیزینکوپلیتسکیت، تیانشانیت، تاجیکیت، درپیازیت، سوگدینیت و براتاویت کشف کرده شدند.

تسویر در ص-32-33.

د .: ویرندسکیی و. ا. ، استاریه مینیرلاو زیمنایی کارы، ازبر. ساچ. ، ت. 4، کن. 1-2، م. ، 1059-60؛ بیتیختین گ. ، کورس مینیرلاگی، 3 ازد. . م. ، 1961؛ لزریف کا ب. ک. ، کورس می­نیرلاگی، م. ، 1971؛ بربناو ف، گینیتیچیسکیه مینیرلوژی، ل. ، 1977.

  ا. x حسناو.