منسوبه (ار. -تعیینات، چیزی برپا کرده شده، تدبیر کار، نیرنگی ساز کردن یا فتنهای انگیختن) ، 1) در شاهماتبازی ماهرانه، تدبیر نیرنگآمیز. وضعیت (شکل) به طور صنعی برپا کرده شدة کالایی (مُهرههای) شطرنج در روی متع، که عادتاً یکی از طرفها (سفیدها یا سیاهها) باید سپارشی را اجرا کند (مس. ، شاه حریف را مات کند، همة کالاها یا آخرین کالای باقیماندة او را کُشد، بازی را کایم کند و غ .). منسوبهایی هم هستند، که از بازیهای نادر غریب عالیهها (گراسّمییستیرها) ، استادان و بیهبازان به میان آمدهاند. خصوصیت اساسی منسوبهها: قوّهها تقریباً برابرند، شاه سفید باید به یک بازی ناعلاج مات شود، ولی نوبت بازی از اوست، وهای با کشتهای پیاپهای به آن یک بازی امکانیت نمیدهد و پس از چند بازی ماهرانة اعلی و زیبا حریف را مغلوب مینماید. منسوبه از جهت شمارة کالا سه ووع است: اندکّالا، که کمتر از 10 پاره دارد، «میانه، که از 10 تا 19 پاره است و بسیارکالا، که بیشگر از 20 پاره کالا دارد. از جهت شمارة بازی (داوها) دو نوع است: اندک-بازی، که تا 5 داف به قسم میرسد و بسیاربازی، که از 6 داف بیشتر است.
منسوبهها هم مثل خود شطرنج، تاریخ قدیمی داشته، با این بازی اسرارانگیز همیشه همقدم بوده است. معلوم نیست، که اوّلین منسوبهها را که، کهای و در کجا آراسته است. در زمان ساسانیان (220-642) شطرنج در بین طبقات جمعیت شهرت تمام داشت. ولی در نتیجة حوادث ناسازگار تاریخ از منسوبههای آن روزگار نام و نشانی باقت نمانده است. قدیمیترین منسوبهها، که تا زمان ما رسیدهاند، به عصرهای 8-9 تعلق دارند. در این دوره شطرنج در مشرقزمین، خصوصاً در خراسان و ماوراءالنهر، paونق تمام داشت، اوّلین عالیهها و منسوبسازان شطرنج ابدولهافیز شتریجی، زیراب کتاپ خوارزمی، جابر کوفی، ابولجعفر انصاری، نعیم خادم، ابوبکر محمّد سولی، عدلی بوده، با آنها در یک وقت ادبیات فراوان دایر به شطرنج به میان آمد. در آخر عصر 10 ابوالفتح سیجزی در اساس رساله و کتابها و روایتهای قدیمی با نام «کتاب شطرنج» اثر پرقیمت آفرید، که در آن بیشگر از 250 منسوبهها آورده شده است. عربها منسوبهها را با بازی شطرنج به عربستان و از آن جا عصر 11 به اروپا بردند و دورة نو تکامل منسوبهها آغاز گردید. آثار زیادی به زبانهای اروپایی به وچود آمد، که مهمترینشان کتاب شاه اسپنیه الفانسه x «منسوبهها و قاعدههای شطرنج» (1283) است. منسوبخای آن کتابها اکثراً از آثار شطرنجیان و منسوبهاسازان شرق اقتباس گردیدهاند و عدّهای از آن آن با تقاضای زمان تغییر و تکمیل یافتهاند (کالاهای زیادتی دور، جای بعضی آنها عوض و عدد بازی کم کرده، ولی ظرافت و لطافت منسوبههای پیشتره نگاه داشته میشد). در نتیجة تکامل منبعدة شطرنج در عصرهای 15-16 (دیگر شدن طرز حرکت فرزین، فیل، پیاده به وجود آمدن قلعگیری و غ .) منسوبهها هم خیلی تکمیل یافت. از منسوبهها مفهومهای حاضرة مسئله (عصر 16) ، ایتیود (ا. 19) به وجود آمدند.
یکی از منسوبههای قدیم که خلقهای ایرانینجاد، کیمات دلآرام نام دارد، با تصویر و تفسیرهای گوناگون کریب در همة مملکتهای دنیا مشهور است. هر خلق آن را از آن خود میپندارد و مطابق زیست و زندگی و عرف و عادت ملّی خود روایتی هم دارد. شکل معمولتر آن منسوبهها، که در بیشتر کتابها دیده میشود، این است: گویا پادشاهی با شخصی شطرنج میباخت به این شرط، که اگر ببرد، هزار دینار میستاند و اگر بایی دهد، کنیزک صاحبکلام خود دلآرام و اسپ بهترینش را، که نیز دلآرام نامیده بود، به او دهد. پادشاه به وضعیتی افتاد، که قائلان باید مات شود. کنیزک دلآرام، که بازی را نظاره میکرد، به این مضمون ترانهای آغاز کرد:
شاها، فرس خویش به ناکام مده، سررشتة خود به مردم عام مده. خاخی، که دلآرام ز دستت نرود، دو pوه بدیه و اسپ دلآرام مده.
شاه زود از مطلب پهای برده، دو روح بداد و بازی را برد و هزار دینار بسیتاند. حلّ این م: 1. ph8+4-ش: h8 2. فل (5+111*8 3. ر8+ش: 8 4. g7+3g8 5. ah6x. (فیل در آن زمان سه خانه میرفت و از بالای موهره میجهید). این منسوبهها با مرور زمان در اثر تغییرات نظر به شکل قدیمی خود خیلی ساده شده است.
همگی تا زمان ما 700 منسوبهها آمده رسیده است، که آنها از مهارته بلند، حساب دقیق و دانش عمیق منسوبهاسازان درک میدهند و با اسبای و نفاست، ظرافت و عجابت خود به خواننده ذوق و حلاوت استتیکی میبخشند. 2) نام بازی هفتم نرد.
د .: گیجیتسی ا ، س شخمتم چیریز وینه ا سترنы، ورشوه، 1964، میخ. یوداویچ، رسّکزы آ شخمتخ، م. ، 1959؛ کالّیکتیو، شخمتы، م. ، i960؛ لیندیر ا. م. ، و استاکاو شخمتنایی کولتورы، م. ، 1967.
. رحمتاو.