خوتلان

خوتلان، ختلان، ختلان، نام تاریخی وادی کولاب. «خوتلان» بار اوّل در سرچشمه‌های خیتایی عصرهای 5-6 م. یادآور شده است. مقدّسی ختلان را مملکت حیاتالیان دانسته است. xتلان در عصرها 7-11 یکی از ولایتهای کلانترین ماوراءالنهر بود.

بینا به معلومات گیاگرفهای عصرهای 10-12 موضعهای مونک، بک، تملیات، پرغر، اندیچراغ، هولبوک، کاوبنج، برسریغ، سیکندره و جزان به xتلان متعلّق بودند. وخش (با شهرهای لوکند و خلاورد) و روستای قبادیان نیز به xتلان داخل بوده‌اند.

xتلان تاریخ کهن دارد. آلتهای سنگین از ناحیة خاولینگ یافته شده گواهی می‌دهند، که آدمان قریب 800 هز. سال مقدّم در این سرزمین مسکن بوده‌اند. در عصر برنجی در بسیار ناحیه‌های xتلان دیهه‌ها به وجود آمده‌اند.

در عهد قدیم (ا. 6 تا م .) xتلان در هیت باختر و دولت هخامنشیان بود. در ا. 4 تا م. دچار هجوم اسکندر مقدونی شد.

xتلان در تصرّف پادشاهی یونانی باختر (عصرهای 3-2 تا م .) ، دولت خیتالیان (عصرهای 5-6) بود. xتلان یک مدّت به دولت ساسانیان نیز اطاعت می‌کرده است. در وقت هجوم عربها هلا به xتلان هجوم کرد، ولی آن را گرفته نتوانسته صلح بست. در عهد شاهبال xتلان مستقلیت خود را نگاه داشت. بعد او به تخت xتلان سایجی نشست. والی خراسان اسد ابن عبدالله س. 725 به xتلان لشکر کشیتس. در محاربه خوتلانیان غالب آمدند و اسد تلفات کلان داده به بلخ رفت. طبری خبر می‌دهد، که وقت از جنگ xتلان شرمنده‌وار شکست خرده به بلخ برگشتن اسد ابن عبدالله اهل بلخ در حق او سرود تمسخرآمیز آفریده‌اند، که آن بنا به معلومات بعضی سرچشمه‌ها اوّلین شعر تاجیکی به شمار می‌رود:

«ه‌ا خوتلان آمدیه،

به رو تباه آمدیه،

ابار باز آمدیه،

خوشک و نزار آمدیه…»

سد بار دوّم س. 737 به xتلان هجوم کرده، آن را اشغال نمود.

بینا به معلومات مورخ عربیزبان دیناوری xتلان یکی از اوّلین ولایتهایست، که به حرکت ابومسلمهمراه شده است. خوتلانیان شوریش رافع ابن لیس را نیز طرفداری کرده‌اند. در این دوره شاه xتلان هاشم ابن بنیجور خوتلانی بود. او در عهد خلیفه موعتسیم برای پخش کردن عصیان بابک سرلشکر عربها تعیین شده است. در عصرهای 9-10 نمایندگان این خاندان حاکم ویلهای اندیراب، بامیان، بلخ و ترمذ بوده، به نام خود تنگه‌ها سکّه زده‌اند. در عهد سامانیان xتلان استقلالیت به دست آورد، ولی در عهد غزنویان آن را باز از دست داد.

در xتلان پخته‌کاری، غلّه‌کاری، باغداری، تاکداری و چارواداری رونق داشته است. xتلان از دوره‌های قدیم یکی از ولایتهای ‌‌آباد حساب می‌یافت. بازیافتهای آرشیالوگی گواه آنند، که در xتلان هنرمندی خیلی ترقّی کرده بوده است. کُلالان خوتلانی ظرفهای گوناگون روزگار (خول، خرمه، کوزه، کاسه و طبق ،) می‌ساخته‌اند. در عصرهای 9-12 در شهرهای xتلان ظرفهای منقّش و سردار فراوان استحصال می‌شده‌اند. در این دوره خوتلانیان از شیشه‌های رنگین نیز ظرفها می‌ساختند. در xتلان استاها از سنگ نرم طبق و لعلی می‌تراشیدند. از xتلان راه تجارتی می‌گذشت و این به انکشاف سودای داخلی و خارجی مساعدت می‌کرد. در بازارهای خارجی طلبات به اسپهای خوش‌ذات xتلان کلان بود. از استحصال نمک مغتان (‌خواجه ‌مؤمن حاضره) و دارووار نیز xتلان درآمد کلان می‌گرفت. در تجارت خارجی و داخلی پولهای طلا، نقره و مس استفاده می‌شدند.

شهرهای xتلان از کودندیز. شهرستان و رباط و قبرستان عبارت بودند. مرکز ختلان در عصرهای میانه ش. هولبوک بوده است. آن بناهای باحشمت از خشت پخته ساخته شده و کوچه‌های سنگفرش داشته است، که آن ها از درجة بلند صنعت معماری گواهی می‌دهند. بازیافتهای گجی رنگین با رسم هیوانات و پرّنده‌ها از قصرهای هولبوک و سییاد پیدا شده‌اند.

در مناسبتهای عایلوی اهالی xتلان عنصرهای پالیندریه جایی داشتند. دین مردم xتلان در قدیم زردشتی بوده، بعدتر به بودائیه، مانویه و دین نصرانی میل کرده‌اند. در عصرهای 8-9 در xتلان دین اسلام جاری گردید. عصرهای 13-14 xتلان در هیت دولتهای چغتایان و تیموریان بود. اوّ. ا. 16 ختلان را شیبانیخان استیلا نمود. از ا. 17 در منبعهای خطّی ختلان را کولاب نام برده‌اند. مس. ، در «ابیدولّاهنامه» به جای xتلان  کولاب استفاده شده است.

د .: غفوراف ب. غ. ، تاجیکان. تاریخ قدیمترین، قدیم و عصر میانه، ج. 1، د. . 1983؛ بیلینیتسکیی ا. م. . استاریکا-گیاگرفیچیسکیی آچیرک خوتّلیه س دریونییشیخ وریمیان دا x و. ن. ه. . میه ش15  ل-م. ، 1950؛ برتالد

و. ، خوتّل، ساچ. ، ت. 3، م. . 1985.

یو. یعقوباو.