خوسرو دهلوی

خوسرو دیهلوی یمین‌الدّین ابوالحسنامیر (1253، ش. پتیالی ساحل دریای گنگ-27. 9. 1325، دهلی) ، شاعر و متفکّر فارسی‌زبان هندوستان. پدر او سیف‌الدّین محمود با عایله‌اش در عرفة استیلای مغول از ش. کیش (حاضره شهرِ سبز) به هندوستان فرار کرد. xوسرو دهلوی در 20-سالگی تحصیل علمهای رسمی زمانش را به پایان رسانده، در دربار حاکمان بنگاله و دهلی در وظیفه‌های گوناگون خدمت کرده است. xوسرو دهلوی. از 7-8-سالگی به شعرگویی پرداخته، در 12-سالگی شعرهای پخته گفته است. در شعرهای اوّلینش «سلطانی» تخلّص داشته است. زندگ xوسرو دهلوی در یکی از دوره‌های خیلی ناآرام و پُر از کشمکشهای سیاسی هندوستان گذشته است. و شاهد بی‌واسطة بسیاری از این حادثه‌ها بوده، قسم زیاد آنها را در آثار خود انعکاس کرده است. شاعر 52 سال حیاتش را در محیط ادبی دربار و خدمت حاکمان و سلطانها گذرانده، قباحت حیات فئودالی و دسیسه‌کاریهای درباریان را با چشم خود دیده است.

xوسرو دهلوی با وجود نامساعدی روزگار و گرفتاریهای محیط دربار ه‌ا خود آثار گرانبهای منظوم و منثور زیادی باقی گذاشته است. مؤلفان سرچشمه‌های ادبی نویسندة نهایت سیرمحصول و صاحب تألیفات بسیار بودن عورا تأکید نموده، میراث بدیعی اش را به «بهر بی‌کناره» مانند کرده‌اند. xوسرو دهلوی قریب در تمام نوعهای معمول شعر کلاسیکی، از قبیل غزل، قصیده، رباعی، قطعه، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مثنوی و غ. اثرهای منظوم خرد و کلان زیادی آفریده، دایر به مسئله‌های تاریخ، تصوّف، نظریة نظم و نثر، سبک ادبی و صنعتهای بدیعی، نّچونین در فنّ موسیقی یک قطار کتاب و رساله‌های پرقیمت علمی تألیف نموده است. xوسرو دهلوی بعضی شعر و تألیفات خود را به زبانهای اردو و عربی ایجاد کرده است و محقّقان هند و او را اساس‌گذار نظم اردوزبان می‌شمارند. xوسرو دهلوی در تاریخ ادبیات فارس-تاجیک نخستین شاعری است، که پنج دیوان اشعار ترتیب داده، به هر کدام آنها شعرهای در دوره‌های گوناگون ایجادکرده‌اش را داخل کرده، به آنها موافق دوره‌های حیاتش نام مخصوص گذاشته است. جامی، نوایی، مشفقی و دیگ. شاعران این عنعنه‌ را دوام داده، 3، 4 یا 5 دیوان اشعار ترتیب داده‌اند. دیوان یکم xوسرو  دیهلوی-«توهفت-اس-صغر» (1273) اشعار در سن 16-19-سالگی نوشتة شاعر را در بر می‌گیرد. این دیوان از قصاید، ترجیعات، قیتات، غزلیات، رباعیات و مثنوی خردی عبارت بوده، 3000 بیت را تشکیل می‌دهد. دیوان دوّم-«وسط-ال-حیات» (1285) 4401 بیت داشته، شعرهای در 20-34-سالگی ایجادشدة او را فرا گرفته است. دیوان سوّم-«غyppaت-ال-کمال» (1297) 8800 بیت شعر از 34 تا 43-سالگی نوشتة شاعر را در بر می‌گیرد. اکثر قصیده‌های کلان فلسفی و عرفانی xوسرو دهلوی در این دیوان جایی گرفته‌اند. در دیوان چهارم-«بقیة نقیه» (1318) 8360 بیت اشعار در دورة 43-65-سالگی سرودة او جمع آورده شده است. دیوان پنجم-«نهایت-ال-کمال» (1325) در حجم 4084 بیت مرتّب شده، اشعار بعد س. 1318 نوشتة شاعر را در بر می‌گیرد. جمع دیوانهای پنجگانة xوسرو دهلوی شامل 32645 بیت می‌باشند. علاوه بر این باز یک سلسله غزلیات شاعر (تقر. 5000 بیت) با سببهای نامعلومی به دیوانهای و داخل نگردیده‌اند. قسمت اساسی دیوانهای xوسرو دهلوی را غزل و قصیده تشکیل می‌نماید. و بیشتر ه‌ا 2000 غزل و 10100 بیت قصیده نوشته است. xوسرو دهلوی در تکامل و توسعة غزل سهم ارزنده گذاشته است. غزلهای xوسرو دهلوی سادهیو روان، خوش‌آهنگ، رنگارنگ و لطیف بوده، یک قسمشان به «شش‌مقام» داخل گردیده‌اند. در غزلیات او مسئله‌های عشق و عاشقی، بی‌ثباتی جهان، شکایت از روزگار، پند و اخلاق، مذمّت بعضی احکام شرعی، تصویر طبیعت، مه‌ای، حسب حال و غ. به میان گذاشته شده‌اند. خواجوی کرمانی، عماد فقیه، حافظ شیرازی، کمال خجندی، کاتبی، جامی، بنایی، واصفی، هلالی و دیگ. به غزلهای xوسرو دهلوی نظیره و جوابیه‌ها نوشته‌اند. xوسرو دهلوی در قصیده هم استاد برکمال بوده است. او از قصیده‌های هاقانی، سنایی، ابدولواسی جبلی، ظهیر فاریابی و کمال‌الدّین اسماعیل الهام گرفته، بلندی مهارت، نکته‌سنجی، تازخیالی، بکارت فکر و نوپردازیهایش را در این شکل شعر جلوه‌گر ساخته است. خردترین قصیده‌های او از 33 بیت و کلانترین آنها ه‌ا 250 بیت عبارت بوده، در موضوعای گوناگون ایجاد شده‌اند. اکثر قصیده‌های شاعر مدحی و فلسفی و عرفانی می‌باشند. امّا او قصیده‌های مدحیه‌ش را نه با خواهش دل، بلکه از روی ضرورت و احتیاجات زندگی گفته است. در قصیده‌های فلسفی و عرفانی xوسرو دهلوی مسئله‌های اخلاقی و تربیوی و اعتقاد و مفکوره در شکلهای بسیار جالب با تعبیرهای خوب شاعرانه انعکاس یافته‌اند. شاعر عقل و انصاف و رعیتپروری را اساس پایداری دولت و آبادی ملک شماریده، ستمگری، بی‌انصافی، مردمازاری، بخیلی، خشم و غضب را مذمّت می‌نماید، پادشاهان را به عدالتپیشگی و مردم را به دوستی و رفاقت هدایت ماکوند. خاصه دو قصیدة او-«دریای ابرار» و «مرآت-اس-صفا» شهرت خیلی زیاد پیدا کرده، در دوره‌های منبعده باعث به وجود آمدن یک سلسله قصیده‌های جوابیه گردیده‌اند (جامی، نوایی، میرخاند، شاعرت ترک-نفعی و دیگ .). جامی حتّی در شرح یک بیت «مرآت-اس-صفا» رسالة مختصری تألیف نموده است. یک قطار قصیده‌های xوسرو دهلوی خصوصیت شکوه‌ی و ترجمیهالی دارند.

xوسرو دهلوی در تاریخ ادبیات فارس-تاجیک چون شاعر مثنویسرا شهرت یافته است. و اوّلین شخصیست، که به «خمسه» نظامی گنجوی جواب نوشته، سببگار در ادبیات فارس-تاجیک و ترکیزبان به وجود آمدن یک سلسله «خمسه» های جوابیه و به عنعنه‌ درآمدن «خمسه» نویسی گشته است.

«خمسه» xوسرو دهلوی از 17896 بیت عبارت بوده، در مدّت سه سال (1299-1301) ایجاد شده است و مثنویهای زیرین را در بر می‌گیرد: «مطلع-ال-انوار» (3310 بیت، در جواب «مخزن-ال-اسرار» نظامی)؛ «شیرین و خسرو» (4124 بیت، س. تألیفش 1299؛ در جواب «خسرو و شیرین» نظامی)؛ «مجنون و لیلی» (2650 بیت، س. تألیفش 1299؛ در جواب «لیلی و مجنون» نظامی)؛ «آیینة اسکندری» (4450 بیت، س. تألیفش 1300، در جواب «اسکندرنامه» نظامی)؛ «خشت بهشت» (3352 بیت، س. تألیفش 1301، جوابیة «هفت پیکر» نظامی). xوسرو دهلوی به سیوجیت، مضمون و مندرجة مثنویهای «خمسه» نظامی تغییرات درآورده، در حلّ موضوع، تصویر واقعه‌ها و خصلت قهرمانان رویة دیگر-استفاده از سیوجیتهای فلکلور و ادبیات هند، تصویر حادثه و واقعات هندوستان و غ-را پیش گرفته است (مس. ، در «هشت بهشت»).

xوسرو دهلوی اینچنین در موضوعهای تاریخی و محلی هند استای، اقلیم و طبیعت کشور و آیین و رسوم مردم آن داستانهای زیرین را آفریده است: «قتسیران-اس-سعدین» (س. تألیفش 1289؛ 3944 بیت)؛ «مفتاح-ال-فوتوه» (س. تألیفش 1291؛ 750 بیت)؛ «دولرانی و خضرخان» (س. تألیفش 1315-16؛ 4519 بیت). اساس سیوجیت این داستان واقعة حیاتی-سرگذشت و عشق پسر سلطان زمان مسلمانزاده خضرخان و هندودوختر اسیرفتاده دولرانیست، که به سبب نابرابریهای اجتماعی و رسم و آیین دینی به طور فاجعویی انجام می‌یابد. مقصد xوسرو دیهلوی در این داستان ترغیب دوستی و رفاقت بین هندوان و مسلمانهاست؛ «نه سپهر» یا «سلطاننامه» (س. تألیفش 1318؛ 4509 بیت) دارای 9 باب بوده، در آن 8 بهر عروض و 19 وزن استفاده شده است. xوسرو دهلوی در تاریخ ادبیات فارس-تاجیک اوّلین شاعری است، که یک داستان را با چند وزن نوشته است. در این داستان از واقعه‌های تاریخی دو سال اوّل حکمرانی قطب‌الدّین مبارکشاه خیلجی (حکمر. 1316-20) ، لشکرکشیها و عمارتهای او، ستایشهای دهلی، هندوستان، زبان سنسکریت، آب و هوا، گلهای و میوه‌ها، پرّندگان و هیوانات، علم و دانش، موسیقی و سرود، خوبان و هنرمردان آن سرزمین، بعضی مسئله‌های اخلاق، رسم و عادت و عقاید هندوها سخن رفته است. xوسرو دهلوی در بارة هندوستان و مردم آن با مهر و صداقت سخن رانده، میان مسلمانان و هندوها تفاوتی نمی‌گذارد؛ «توغلوقنامه» (3000 بیت) واقعات دورة سلطنت غیاث‌الدّین توغلوقشاه (حکمر. 1320-25) و بعضی کارنمای و غلبه‌های او را در بر می‌گیرد.

ز آثار نثری xوسرو دهلوی غیر از پارچه‌های علی‌حده انشای و دیباچه‌های دیوانهایش، «خزاین-ال-فوتوه» و «اعجاز خسرویی» نام اثرهای کلان‌حجم محفوظ مانده‌اند. «خزاین-ال-فوتوه» (س. تألیفش 1311) ، که بعضاً با عنوان «تاریخ علایی» هم ذکر گردیده است، اثر تاریخی بوده، واقعه‌های تاریخی 16 سال اوّل حکمرانی سلطان الا‌الدّین خلجی و لشکرکشی و غلبه‌های او را در بر می‌گیرد. اندرون نثر آن از ایجادیات خود xوسرو دهلوی پارچه‌های زیاد شعر به زبانهای تاجیکی و عربی آورده شده‌اند. سرلوحه‌های آن در نظم و با وزنهای گوناگون آمده‌اند. زبانش مصنوع و تا اندازه‌ای مشکلفهم است. آن برای آموختن تاریخ هندوستان در آخ. ا. 13 و اوّ. ا. 14 اهمیت کلان دارد. همچنین بعضی موهقیقان تألیف «افضل-ال-فواید»، «مناقب هند» و «تاریخ دهلی» نام اثرهای نثری را نیز به قلم او نسبت داده‌اند

xوسرو دهلوی اینچنین موسیقی‌شناس و آهنگساز معروف بوده، عاید به نظریة موسیقی سه رساله تألیف نموده، در اساس آمیزش آهنگهای موسیقی هندی با موسیقی آسیای میانه و افغانستان و ایران یک سلسله صوت و آهنگهای دلنشین آفریده است. اختراع آهنگهای موسیقی «موجیر»، «سازگاری»، «عشّاق»، «موافق،»، «غoزان»، «فرغانه»، «زیلاف»، «سراپرده»، «باخرز»، «ترانه»، «خیال»، «نگار»، «بسیط»، «شاهانه»، اینچنین اسبابهای موسیقی: دلروبا، سرنگی و ستا (سه‌تار) به او نسبت داده می‌شوند.

اسار ادبی پرارزش و گوناگون‌شکل و مختلفمزمون xوسرو دهلوی|باعث برقرار گردیدن پایة ادبیات فارسی‌زبان هندوستان و باز هم بیشتر انکشاف یافتن آن گردیده است. و در انکشاف ادبیات خلقهای نیم‌جزیرة هند حصّة ‌کلان گذاشته، از جهت موضوع و شکل و اسلوب به ادبیات فارسی‌زبان آن دیار تازگیهای زیادی وارد کرده است. نوآوریهای او در قطعه، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند و علی‌الخصوص، رباعی روشن به نظر می‌رسد. xوسرو دهلوی نخستین شاعری است، که در شکل رباعی «شهرآشوب» نوشته است. نوپردازی دیگر او در رباعی مستزاد و معمّادار، اینچنین مستحکم نمودن رابطة منطقی بیتهای رباعی ظاهرگشه است. xوسرو دهلوی موافق نشانداد ادبیات‌شناس هندوستان شبلی نوعمانی، علاوه به تشبیه‌های تازة آفریده‌اش، اختراعکنندة هفت صنعت نو بدیعی می‌باشد. مقام ایجادیات او در علاقه‌مند نمودن ادبیات فارس-تاجیک با ادبیات فارسی‌زبان هندوستان و استوار گردیدن روابط ادبی و فرهنگی مردم ماوراءالنهر و خراسان با خلکهای سرزمنّ هند نیز بزرگ می‌باشد. ایجادیات xوسرو دهلوی، از یک طرف، کامیابیهای ادبیات فارس-تاجیک عصرهای پیشین را در خود تجسم نموده، باعث در ادبیات فارسی‌زبان هندوستان نفوذ پیدا کردن عنعنه‌های ادبی ماوراءالنهر و خراسان گردیده باشد، از طرف دیگر، به دوره‌های بعدینة انکشاف ادبیات فارس-تاجیک تأثیر عمیق، رسانیده است. نفوذ xوسرو دهلوی در انکشاف ادبیات فارس-تاجیک تا اندازه‌ای کلان است، که بدون آموزش ایجادیات او بعضی پدیده‌های ادبی تاریخ این ادبیات را درک نمودن امکان‌ناپذیر می‌باشد. در آثار xوسرو دهلوی نخستین عنصرهای سبک هندی به نظر می‌رسد.

اموزیش و دسترس خوانندگان گردانیدن آثار او تنها بعد غلبة روالیوسیة کبیر ساتسیلیستی اکتبر آغاز یافته است. در اتّفاق ساویت متن علمی و انتقادی و علمی و عاموی یک قطار اثرهای xوسرو دهلوی به طبع رسانیده شده، دایر به ایجادیات او تدقیقات به انجام رسید. در این بابت عالم تاجیک م. بقایف سهم مناسب گذاشته است. س. 1975 با قرار یونسکو 700-سالگی زادروز xوسرو دهلوی در جهان جشن گرفته شد. به این مناسبت آثار منتخب شاعر در چهار جلد به الفبای امروزة تاجیکی نشر گردید، که نخستین چاپ مفصل ایجادیات او در اتّفاق ساویتی می‌باشد. علاوه بر این، نویسندة تاجیک غ. عبدالله‌ در زمینة داستان «دولرانی و خضرخان» او با نام“فریاد عشق”پیسه‌ای نوشت، که آن را تئاتر دولتی آکادمی درمة رسّ تاجیکستان به نام ا. لاهوتی به صحنه گذاشته است،

اس .؛ آثار منتخب، ج-های 1-4، د. ، 1971-1975.

د .: بقایف م. ، حیات و ایجادیات خسرو دهلوی، د. ، 1975.

ه. علی‌مرداناو.