«خرد-اوستا»

 «خرد-اوستا»، مجموعة پارچه‌های برگزیده از اوستا، متنهای دعا و نیایشها، که پیروان زردشتیه آنها را در ادای نماز، اجرای قانون و قاعده‌های دینی، هنگام توی و سوگواری و غ. می‌خواندند. مرتّب و مولیف آن آذربد مهرسپندان می‌باشد. دستنویسهای زیادی از «خرد-اوستا» برابر دستنویسهای اوستا تا زمان ما رسیده‌اند. اکثر قسمهای این اثر با قسمتهای دیگر اوستا یکجایه آمده است، برای همین آن را چون جزء پنجم اوستا دانسته‌اند. نامگویی و شرح و تفسیر قسمهای «خرد-اوستا» بد این قpop است: 1) سرسخن؛ 2) دواهای مقدّس زردشتیه-اشیم واه و… و یته اهونه ویریه. این دواها را زردشتیان در حالت و هنگام، پیش ه‌ا آغاز کارشان می‌خواندند. اوستا با همین دواها شروع می‌شود؛ 3) «نیرنگ (قاعدة کستی  بستن» پارچه‌ای است، که در آن قانون و قاعده‌های بستن میانبند مقدّس زردشتیه-کستی شرح یافته است. ای میانبند را پسران زردشتیان هنگام به سن بلاغت (15-سالگی) رسیدن می‌بستند؛ 4) «سروش و یا نیرنگ (قاعده)-ا دستشویی»؛ 5) «خوشبام» یک پارچه متن در وصف بامداد؛ 6) «نیایشها» «خورشید-نیایش»، «مهر-نیایش»، «ماه-نیایش»، «اردویسوره-نیایش»، «آتش بهرام-نیایش». در نیایشها پارچه‌ها از «خورشید-یشت»، «مهر-یشت»، «ماه-یشت»، «آبان-یشت»، «بهرام-یشت» آورده شده‌اند؛ 7) «گاهان» پند سرود در توصیف گاه (وقت)-ا شبانه‌روز. در جماعه زردشتیان ایران قدیم شبانه‌روز را به پنج  هنگام پخش می‌کردند. 1. خاونگاه-از سر زدن خورشید تا  نیمروز؛ 2. رپیتوینگاه-از نیمروز تا عصر؛ 3. آزیرنیگاه-از عصر تا نشستن خورشید؛ 4. انویرسوترگاه-از شام تا نیم شب؛ 5. اشهینگاه-از نیم شب تا برخاستن خورشید. نام هر یان هنگام شبانه‌روز اینچنین ایزد (فه رشته) نگهبان همان هنگام بود و در سرودهای «گاهان» او سی­تای ششده است (مس. ، هاوان-فه اشتة ایزد بامداد). 8) «یشتها». در وسخه‌های «خرد-اوستا» «یشتها» نیز جا داده شده‌اند. مقدار «یشتها» در نسخه‌ها گوناگون است، ولی در همة نسخه‌های آن دو «یشت» «هرمزد-یشت» و «سروش-یشت”موجودند. کرل گلدنیر-مرتّب متن انتقادی اوستا تمام 21 «یشت» را به «خرد-اوستا» داخ ال کرده است. 9) «سیروزه» قطعه‌ها در ستایش سی روز ماه.  در سالشماری زردشتی در یک روز ماه و اینچنین دوازده‌ ماه سال به نام امشاسپندان (یاران قدسی و یاور اهوره‌مزدا) و ایزدان زردشتیه به مانند اهوره‌مزدا، بهرام، سروش، رشن، مهر و غ. موسوم بودند. مس. ، به مناسبت فرارسیدن روز مهر قطعة به مهر بخشیده شده را می‌خواندند. تمام «سیروزه» در روز سی‌ام وفات یگان پیرو زردشتیه خوانده می‌شد. 10) «آفرینگان» چهار پارچة ستایش و نیایش، که برای اجرای مراسمهای دینی و جشنهای زردشتیان استفاده می‌شدند: «آفرینگان دهمان» در آغاز سال نو، روزهای چهارم، دهم و سی‌ام هر ماه، اینچنین هنگام درگذشتن کسی خوانده می‌شد؛ «آفرینگان گاتها» را در پنج روز آخر سال، که آن را «اندرگاه»، «بهیزک» یا «پنجة دوزدیده» می‌گفتند، می‌خواندند. از بس که این پنج روز موسوم به نام «گاتها» بود، «آفرینگان گاتها» نام گرفته است؛ «آفرینگان گاهنبار» در هنگام شش جشن دینی خوانده می‌شد. به عقیدة زردشتیان اهوره‌مزدا عالم را در شش نوبت در مدّت یک سال آفریده است. زمانهای آفرینش را گاهنبار می‌گفتدند. در قدیم روز فرارسیدن هر یک گاهنبار را جشن می‌گرفتند. جشن یکم روز چهل و پنجمین، دوّم-صد و پنجاهمین، سوّم-صد و هشتادمین، چهارم-دوصد و دهمین، پنجم-دوصد و نودمین و ششم-سیصد و شصت و پنجمین روز سال ف­ را می‌رسیدند. اهوره‌مزدا گویا در نخستین گاهنبار آسمان و سپس آب، زمین، گیاه، جانوران و آدمان را آفریده بوده است؛ «آفرینگان رپیتوینگاه» ستایشیست در وصف ایزد نگهبان فصل تابستان-رپیتوین (وظیفة دیگر این ایزد چنان که در «گاهاون» ذکر شد، نگهبانی نیمروز-یکی از وقتهای شبانه‌روز می‌باشد).

چونان که دیده می‌شود، قسم زیاد «xورد  ویستا» از دواها، ستایشها و نیایشهای دلگیرکننده و از جهت مضمون غایوی و مندرجة پست عبارت است. ولی برابر این «خرد-اوستا» از جهت در بر گرفتن بعضی روایتهای ایپیکی و اساطیری، معلومات اتنوگرافی، استرانامی، تاریخی، انعکاس طرز زندگی نیاگان خلق تاجیک، نام و طرز گذرانیدن جشنها، تربیة جوانان جماعه زردشتیان و غ. اهمیت دارد.