خارزمیان، نام یک خلقیت باستانی ایرانینجاد آسیای میانه است، که در خوارزم قدیم زیسته، قرنهای بعدینه به ترکیب قوم و قبیلههای دیگر (از جمله تاجیکان) داخل شدهاند. xارزمیان بار اوّل در کتیبة بیستون دارای i یادآور شدهاند. در اثر «تاریخ» گیرادات با نام خوارزمیها (در قسم شرقی ویل. پارت) ذکر یافتهاند. معلومات خطّی و بازیافتهای آرشیالوگی (از قبرهای منسوب به ا. 7 تا م. به دستامده) شهادت میدهند، که xارزمیان به زبان خوارزمی (یکی از شاخههای زبان ایرانی شرقی) گپ زده، از جهت انتراپالاگی به نجاد ایوراپایی داخل ماشدهاند.
یادگاریهای خطّتی از توپراقّلعه، یکّپرسان و توقّلعه یافته شده نشان میدهند، که الفبای xارزمیان آرامیساس بوده، به الفبای سغدی و پارتی نزدیک است. زبان xارزمیان به گروه زبانهای ایرانی-شرقی داخل شده، در بین زبانهای سغدی و آستینی (از یک طرف) و پارتی (از طرف دیگر) میایستد. ا. ا. فرییمن قید میکند، که «از هزاره ا 2 تا م. cap کرده، در آسیای میانه همة قبیلههای ایرانینجاد (xارزمیان، سغدیان، سکایها و باختیها) به زبان ایرانی قدیم گپ میزدند و لهجههای آنها از همدیگر کم فرق داشتند». در زمان استیلای عرب در بین خوارزمیان زبان دری (تاجیکی) پهن ش و دوه زبان خوارزمیان قدیم را تدریجاً تنگ کرده برآورد. سرچشمههای خطّی نشان میدهند، که خوارزمیان در عصرهای 10-11 دوزبانه بودند، یعنی برابر زبان دری-تاجیکی زبان خوارزمی قدیم را نیز میدانستند و با آن اثر مینوشتند. عصرهای 13-14 جای زبان خوارزمی و تاجیکی را تدریجاً زبان ترکی گرفت. عمومیت خوارزمیان با دیگر خلقهای ایرانینجاد آسیای میان نه تنها در زبان، بلکه در عرف و عادت، دین و آیین و مدنیت روشن مشاهده میشود. ابوریهان بیرونی در «آثار-ال-باقیه» مینویسد، که «عیدهای خوارزمی با سغدی یکخِله است». دین xارزمیان به مانند دین سغدیان و باختریهای و سکایها زردشتی خاص آسیای میانه بود. xارزمیان خدایان اساسی اوستا از جمله اهورامزدا را با نام هرمزد میپرستیدند، که به این تقویم خوارزمی شهادت میدهد. خوارزمیان آب، آتش باد و خاک را مقدّس میدانستند. در خوارزم عبادتگاههای سه آتش مقدّس: آذر بهرام، آذر مهر و آذر فرنبغ وجود داشتند. دین زردشتیة خوارزمیان به مانند سغدیان با بتپرستی علاقة زیچ داشت. زردشتیة ساسانی تصویر خدایان را منع مینمود. پیروان زردشتیة خوارزم عبادتگاههای زیاد خدایان را داشتند، که در آنها مجسمه و تصویر خدایو الهه-مهر (میتره) ، اتر، اناهیتا، بهرام، امشاسپندان وجود داشتند. مراسم دفن خوارزمیان به مراسم سغدیان اینیت داشت. میّت را در دخمه گذاشته، بعد گوشت آن را خوردن لاشهخوران و سگها استوغانهایش را به استدان انداخته در ناووس عایلوی میگذاشتهاند. در بالای استدانهای از توقّلعه یافته شده رسم مراسم ماتم عکس شده است. اشتراکچیان آن در گرد تابوت ایستاده، گیریکنان مویی کنده، به سرشان مشت میزنند. اکثر مقبرههای خوارزمی مدوّرند. صنعت تصویری خوارزمیان محصول یک مکتب هنری بود، که فقط خاص این ولایت است. خوارزمیان در خود دورة عتیقه از طلا، نقره و برنجی زیورات را با صنعت بلند میساختند. بسیار ظرفهای از قبرهای عصر برنجی به ابتدای هزارة 1 تا میلاد به دستامده در چرخ کُلالی ساخته شده، با صنعت بلند تصویری خود فرق میکنند. صنعت معماری خوارزمیان در عصرهای 5-4 تا میلاد خیلی رونق یافته است. در این دوره تالارهای سیرسوتون پیدا شدند. ستونها را در بالای کورسیهای سنگین چارکنجه گذاشتهاند. واشههای ستونها باشند، به مجسمههای هیوانات شبیهند. مجسمههای خدایان، آلههها، مییتها، تصویر ماتم (در بالای استدانها) و ظرفها از صنعت بلند رسّامی و هیکلتراشی خوارزمیان شهادت میدهند. تنگههای یافته شده گواهی میدهند، که شاهان خوارزم تا استیلای عرب ایرانینجاد بودند. رسّامی با صنعت بلند تصویری و ریلی رسم شاهان را در تنگهها، سکّه زدند.
در عهد سامانیان خوارزم به یکی از مرکزهای علم و مدنیّت تاجیک تبدل یافته بود.
د .: بیرونی ا. ، پمیتنیک مینووشیخ پاکالینیی. ازب. پرایزو. ، ت. 1، تشکینت، 1957؛ کایی-کرыلنگن-کله، م. ، 1967؛ گفوراف ب. گ. ، تدجیک. دریونییشیه، دریونیّه ا سریدنیویکاویه استاریه، م. ، 1972؛ استاریه خاریزمه س دریونییشیخ وریمین دا نشیخ دنیی، تشکینت. 1976. یو یعقوباو.