خارزمی محمّد ابن موسی (ال خوارزمی)

خارزمی ‌محمّد ابن موسی (780، خیوه-850، بغداد) ، هیتشناس، ریاضی‌دان، مورخ و جغرافیدان عصرهای میانة شرق. اصلاً ایرانینجاد بوده است. از جوانی به آموزش علمهای زمانش پرداخته، برای تکمیل دانش اوّل به هندوستان و بعد به مرکز علم خلافت عبّاسی-ش بغداد رفت. در آن جا به «بیت-ال-حکمت» مأمون داخل شده، همراه بسیار عالمان طبیعتشناس و ریاضی‌دان به فعالیّت علمی مشغول شد. در نتیجة ترجمة آثار فلسفی، ریاضی، طبّی، هیتشناس و غ. (از زبانهای یونانی و سوریایی و پهلوی و سنسکریت) با تشبث مأمون (بیت-ال-حکمت» به مرکز علمی بزرگی تبدل یافت، که در آن خوارزمی، ابولوفای بزجانی، اسحاق ابادی، احمد فرغانی، ابولبّاس نیریزی، ابوجعفر خراسانی، ابوالفتح اصفهانی و پسران ابن شاکر-محمّد، احمد و حسن برین عالمان مشهور عنعنة تدریس و تعلیم را دوام داده، به حلّ بسیار مسئله‌های علمهای دقیق کوشیدند و در اثرهایشان به کشفیات بزرگ علمی نایل شدند.

وّلین اثر xارزمی «صورت-ال-عرض» می‌باشد. در آن راجع به محل جایگیرشوی شهرها، کوهها، دریاها، بحرها و جزیره‌ها معلومات فراوان آورده شده است؛ اینچنین جدول ارز و تول شهرهایی داده شده است، که در پس خط استواء (ایکوتار) جایی گرفته‌اند. اثر دیگر «زیچ خوارزمی» با نام «زیچ مأمونی» نیز مشهور است. در آن xارزمی عقیده‌های هیعت‌شناس مشهور ابوعبدالله ابن ابراهیم را شرح و تفسیر نموده، ضمن آن جدول سینوس و تنگینس را علاوه کرده است، که آن جدول خاردة بتلیموس را عوض نموده است. در اثر مسئله‌های حرکت آفتاب و ماه بررسی شده، اصول مویین کردن سرعت حرکت جرمهای منیر آسمانی، ‌اندازه‌های آفتاب و ماه پیشنهاد شده است. در دورة xارزمی بعد «زیچ شهریار»، که در عهد ساسانیان ترتیب داده شده بود، ترجمة «المچستی» بتلیموس به انکشاف علم هیعت مساعدت کرد. روشهای مخصوص رصدبندی به وجود آمدند، راه و اصولهای اریفمیتیکی و گیامیتری و تریگانامیتری مصاحبه بیشتر استفاده می‌شدند. اسطرلابی را، که قبل از اسلام ساخته شده بود، هیعتشناسان تکمیل دادند. آن عملاً تا زمان گ. گلیلیی استفاده می‌شد. طرز استفاده و عمل آن را xارزمی در «عمل-ال-اسطور-لاب» نام اثرش نشان داده است. اسباب دیگر استرانامیی را، که امروز با نام «سیکستنت» معلوم است، xارزمی در مشاهدة استرانامی رصدخانة «شمسیه» مأمون در بغداد استفاده برده است و نتیجه‌های این مشاهده را در اثرش «کتاب و حرکت-ال-فلک-ال-الا» جمع‌بست نموده است.

بینا به معلومات موهقیق معاصر ایران محمّد رشّاد xارزمی همراه پسران ابن شاکر و احمد فرغانی با سپارش مأمون درازی عمومی برریش قطری کورة زمین را مویین کرده است، که آن اهمیت کلان علمی دارد. آنها به واسطن اسطرلاب یک درجة دایرة مریدئن را از نقطة معلوم صحرای سنجر به شیم. غرب با اصول مکانیکی مویین نموده، نتیجة آن را به 360 درجه ضربزده، درازی عمومی کورة زمین را حساب کرده‌اند.

یلم ریاضی در دورة xارزمی در زمینة عنعنه‌های قدیمة مدنیّت باستانی ترقّی کرده بود. در این دوره مکتبهای ریاضی بغداد و دمیشق، و قاهره عمل می‌کردند. در آنجا مسئله‌های گوناگون حساب، هندسه، مثلثات (تریگانامیتریه) ، و غ. بررسی می‌شدند. عبدالله بتّانی کاسینوس و سیکنس را کشف کرده، به جای سینوس خاردة منسوب به کنج را تطبیق، نمود. ابوکامیل (ا. 8) معادله‌های کودرتی را تدقیق نموده، سه گروه بزرگیها-عددهای ساده، ریشه و کودرتها را جدا کرد و در بعضی جایها نشان‌دهنده‌های عالی نامعلوم را نیز همراه نمود. ریاضی‌دان مکتبهای مذکور سینوس یک درجه را حساب کرده، در بارة سیکتار کانوس و تقسیم کنج به سه قسمت، برریشهای کانوسی (گیپیرباله‌های برابرطرف) کشفیات تازه به دست آوردند. xارزمی در رساله‌اش «کتاب-ال-جمع و-ات-تفریق ب حساب-ال-هند» اوّلین بار رقمهای هندی را در سیستم حساب پازیتسیانی عددها استفاده نمود. در اثر دیگرش «الجبر و-ل-مقابله» حلّ معادله‌های کودرتی را تدقیق کرده، به علم الگیبره اساس گذاشته است. معنای «الجبر» در ریاضیات برقرار کردن است، ولی بعد ترجمة کتاب مذکور به زبان لاتینی و دیگ. زبانهای غرب با نامن «لیبیر الگاریزم» (کتاب خوارزمی) مشهور شد و منبعد نایی «خوارزمی» (لاتینی‌اش «الگاریزم») در غرب به نام الگیبره تبدل یافت.

بینا به معلومات سرچشمه‌های تاریخی xارزمی 12 اثر تألیف نموده است، که بعضی آنها (مس. ، «رسالة تاریخ»، «رسالة موسیقی» و غ .) تا به زمان ما نرسیده‌اند. س. 1983 با قرار یونسکو 1200-مین سالگرد زادروز xارزمی قید کرده شد. به این مناسبت یک قطار اثرهای او دسترس خوانندگان گردیدند.

فکار طبیعی و علمی xارزمی به نظریه‌های ناتورفلسفی عمر خییام، نصیر‌الدّین طوسی، غیاث‌الدّین کاشانی، بهاءالدّین عاملی و علی‌ قوشچی برین نابغه‌های علم و حکمت شرق تأثیر زیادی رسانده، تکان بزرگی برای رشد افکار علمی دورة احیان غرب گردیده است.

د .: یوشکیویچ ا. پ. . استاریه متیمتیک و سریدنی ویکه. م. . 1961؛ خاریزم ا موخمّد ال-خوارزم و میراوایی استاری ا کولتوری، د. . 1983: تمباو گ. ، موخمّد ابن موسه ال-خا-ریزم، د. 1983.          م. حضرتقولاو.