خیزانة آمودریا

خزانة آمودریا، خزانه‌ای است عبارت از 1300 سکّه و 176 اشیای طلای و نقره. سال 1877 از طرف اهالی محلی در جای ریزشگاه دریای کافرنهانبه ام و، نزدیکی دمنة تخت سنگین یافت شده است. کشّافان xیزانة آمودریا تمام اشیای خزینه را به تاجران بخارایی وازی‌الدّین، غلام‌محمّد و شکورلی فروختند. هنگام به خیندوستان بردن خزینه در راه تاجران را راهزنان غارت کردند. یک قسم اشیاهای خزانه به توفیل شجاعت عسکران سرحدی انگلیس (با راهبری ف. برتان) نجات داده شد. قسم دیگر آن را انگلیسها از بازارهای رولپیندی خریدند و تمام xیزانة آمودریا به موزی بریتنیه سپاریده شد، که تا حال در آن جا محفوظ است. xیزانة آمودریا را در دوام 100 سال از حدود بریتنیه نبراورده‌اند. نخستین بار سال 1979 در مسکو، لنینگرادو کییف نمایش داده شد. سکّة نوترین xیزانة آمودریا به سال 200 تا میلاد منسوب است. دیگر اشیای طلای و نقرگی، به مثل ظروف، هیکلچه‌ها، دستپانه‌ها، مدالانها و گیمّه‌ها (جواهر حکاکیشده) به عصرهای 4-2 تا میلادی تعلق دارند. در آثار xیزانة آمودریا عنعنه‌های صنعت دوران هخامنشیان، صنعت محلی یونانی باختری و صنعت به اصطلاح «اسلوب هیوانات» اسکیفی، که به عالم بادیه‌نشینان، از جمله بادیه‌نشینان دشتهای آسیای میانه وابسته است، انعکاس یافته‌اند.
در بین بازیافتهای xیزانة آمودریا عدد طوقهای طلایی گردن و دستپانه‌های پیچان، که نوگهایشان به شکل سر هیوانهای درّنده، مار، پرّنده، آهویو غزالان و غیره ساخته شده‌اند، زیاد است. دو نوگ یک جفت دستپانة پیچان به شکل سر هیوان درّنده، که شاید شیر بالدار باشد، ساخته شده‌اند. زرکوب گلاف خنجر در دو پهلوی قسم بالایی برجستگیهای کیمدایره دارد. روی گلاف با تصویر برجستة صحنة شکار‌ آرا یافته است. شیرها، شکارچیان سواره، اسپها، پرّنده‌ها، ماران و غیره با مهارت بلند تصویر شده‌اند. غلاف در آخر عصر 7-میانة عصر 6 تا میلاد ساخته شده است.
در xیزانة آمودریا یکچند مدل ارابه‌های دوچرخه هستند، که یکی از آنها قریب پرّه باقی مانده است. ارابه را چهار اسپ می‌کشد. ارابه‌کش راست ایستاده، سوارة او نشسته است. در روی دیوارة پیش ارابه سر خدا تصویر یافته است. خر یک چرخ نه پرّه دارد. پیرسانج اساسی در تن لباس مادی و در گردن از سیم طلا طوق دارد. ارابه‌کش نیز دارای چنین طوق گردن می‌باشد، امّا لباس او از تُنُکة کوتاه عبارت است. از شانزده پای اسپها تنها نهتاش باقی مانده است.
موجسّمة ریخته و حکاکیشدة نقرگی جوان برهنه‌، که راست ایستاده، دستانش را از آرنج قت کرده، به پیش دراز کرده است، جالب دقّت است. در مشتهای جوان سوراخیها هستند، که در آنها شاید گل جایی گرفته باشند. در سر تیره (کلاه کانوسشکل بلند طلان) دارد. سوراخی گوشش نمایان است. سرش را جداگانه ریخته‌اند. شاید این مجسمه تصویر ایلّینیستی خدای شرقیان مهر (میتره) ، یعنی اپالّان باشد. 53 عدد لوحه‌های راست‌کنجة طلایی، به دست آمدند، که در روی هر یکی اساساً جثّة مردها از پهلو تصویر شده‌اند. در دست همة آنها یکدستگی نوده هست، اکثر آنها لباس مادی در بر کرده‌اند، بعضیها در کمر اکینک دارند. در یک لوحه جثّة زن خیلی ناوهدبرایانه تصویر کرده شده است، در دو لوحه اشتر را تصویر کرده‌اند. xیزانة آمودریا از درجة بلند ترقّیات مدنیّت اجداد خلق تاجیک شهادت می‌دهد.
و. پولاداف.