خیتایی

ختایی، چین، ریسپوبلیکة خلقی ختایی، ریسّپوبلیکة خلقی ختایی، دولتیست در آسیای مرکزی و شرقی. از شرق با بحرهای زرد، شرق ختایی و جنوب ختایی احاطه شده است. قد-قد ساحل جزیره‌های سیر‌شمار (کلانترینشان جزیره‌های تیون و خینن) موجودند. مساحتش 9، 6           ملن کم2. از جهت مقدار اهالی کلانترین مملکت جهان می‌باشد-1046، 39 ملن نفر. (1985)؛ تقریباً 1/5 قسم اهالی در شهرها استقامت می‌کنند؛ اهالی xیتایی سیرملت (بیش از 50 خلقیت) است. 94% اهالی خیتایها (خن) بوده، باقیمانده خوایها، ایغورها، منجورها، اسز و، تیبیتیها، بوی، میا و غیره.

زبایی رسمی-ختایی. دینداران اساساً به بودائیه، داسیه و کانفوسییچیگی اعتقاد دارند. قریب 90% اهالی در ناحیه‌های شرقی مملکت استقامت می‌کنند. واحدهای مأموری و تیرّیتاریوی xیتایی: 22 مضافات، 5 ریان اوطانامی، 3 شهر تابع مرکز-پیکین (پایتخت xیتایی) ، شنخه‌ای، تینسزین. آرگن عالی حاکمیت دولتی-مجلس عمومیخیتایی نمایپدگان خلق (مونخ؛ دیپوتتهای مضافاتها، ریانهای اوطانامی، شهرهای تابع مرکز و ارمیه). آرگن دائماملکنندة مونخ کامیتیت دائمی می‌باشد.

قیسم جنوب و غربی مملکت را اساساً کوهسار تیبیت (بلندی میانه‌اش 4500 م) اشغال کرده است. کوهسار تیبیت را سلسلة کوهی هیمالیای (بلندی‌اش تا 8848 م، قطارکوه جامالونگمه) ، قراقورم، کنلون و کوههای ننشن، سینای و تیبیت احاطه کرده‌اند. در غرب و شمال و غرب همواریهای وسیع کاشغر، جنگریه، الشن و کوههای تیانشان شرقی موجودند. قسم شرقی مملکت نه آن قدر بلند است؛ در شمال و شرق کوههای منجوریه و کاریّه، خنگن کلان و خنگن خرد، در حوزة دریای سونگر همواریها موجودند. جنوبتر از وادی دریای ینمز پشته‌کوههای لیاسّی، همواری بزرگ ختایی، در جنوب کوهسار ننلین، یونّن-گویچجا و واقع گشته‌اند. اقلیم xیتایی در غرب کانتینینتیست، در شرق بیشتر مسّانی. حرارت میانة ژانویه از-24°س (در شمال) تا 18°س (در جیوب) ، ژوئیه موافقة 20-28°س. بارشات سالانه در، جنوب و شرق تا 2500 مّ، در شمال و غرب 50 مّ. دریاهای همواریهای غرب مملکت کم‌آبند و اکثر آنها تابستان خشک می‌شوند. در شرق مملکت دریاهای پرآب و پرطغیان بسیارند. دریاهای اساسی: ینسزس، خونخه، سونگر، سیسزین. در شمال و غرب بیابان تکله-مکان. در شمال یک قسم بیابان گاب جایی گرفته‌اند. قریب 8% میدان xیتایی بیشه‌زار است. xیتایی در منطقه‌های معتدید، سوبتراپیکی و تراپیکی واقع گشته است.

در عصر 14 تا میلاد در خیتای قدیم دولت ابتدایی غلامداری این تشکیل یافته بود. در عصر 11 تا میلاد. این را قبیلة چجا و ضبط کرد. دولت چجا و در عصرهای 7-6 تا می‌لا به چند شاهیگری مستقل جدا شد. آخر عصر 3 در xیتایی اوّلین امپراتوری متمرکز سن به وجود آمد، سپس به جای آن امپراتوری هن (206 تا می‌لا-220 م .) تشکیل شد. در عصرهای 3-6 ختایی فئودالی به چند دولتهای مستقل جدا شد. آخر عصر 6 مملکت را سلالة سویی باز متّحد نمود. در دورة حکمرانی سلالة تن (618-907) جنگ دهقانان (874-901) سر زد. در عصر 12 به شمال ختایی قبیله‌های کوچمنچی چجورچجان آمدند. در نیمة دوّم عصر 13 ختایی را مغولها ضبط کردند (نگرید استیلای مغول). در نتیجة مبارزة خلق سال 1368 اسارت مغول برهم خورد. در آخر خوکمرانی سلالة من (1368-1644) جنگ دهقانان (1628-45) رویی داد. برای پخش کردن این جنگ فئودالهای ختایی از کنیزهای منجوری مدد طلبیدند. منجورها در ختایی حکومت خود را برپا نمودند (سلالة آنها سن در ختایی سالهای 1644-1911 حکمران بودند). میانة عصر 19 به مقابل ختایی تجاوز مملکتهای کاپیتالیستی سر شد. در نتیجة یک قطار جنگها ختایی مجبور شد، که به شرطنامه‌های نابرابرحقوق امضا کند. شمه، فرنسیه و انگلیه در جنگ دهقانی تیپینها (1850-64) به سینها یاری رساندند. از سالهای 70 عصر 19 سر کرده در ختایی کاپیتالیزم انکشاف یافت. انتیروینسیة مملکتهای خارجه پرزور شد. در نتیجه آخر عصر 19 مملکت به قسمها جدا شد، شورش اخاتون (1899-1901) پخش گردید و غیره. در اوّل عصر 20 xیتایی به نیم‌مستملکه تبدل یافت. در مملکت حرکت روالیوسیانی با راهبری سون یتسین آغاز یافت. روالیوسیة سینخه‌ای (1911-13) سلالة سین را سرنگون نمود، ولی جبر و ظلم فئودالی و املیریلیستی را برهم نداد. تحت تأثیر روالوتسیة  کبیر سوسیالیستی اکتبر در ختایی حرکت ضدیمپیریلیستی و ضد فئودالی وسعت گیرمفت. سال 1921 پرتیة کمونیستی ختایی (پکخ) تشکیل گردید. سال 1925 روالیوسیة ملّی (مضموناً روالوتسیة برجوزن-دموکراتی) سر شد؛ سال 1927 قوّه‌های دموکراتی موقتاً شکست خوردند و در پرتیة کمونیستی ختایی دولت گامیندنچیان برپا گردید، که منفعت پامیشیکان و برجوزیّه را حمایه می‌کرد. باقیمانده‌های قشونهای روالیوتسیانی به ناحیه‌های دوردست رفته تحت راهبری پرتیة کمونیستی ختایی کارهای روالیوسیانی را دوام می‌دادند. سال 1931 ژاپن شمال و شرق ختایی را ضبط نمود و سال 1937 با مقصد ضبط کردن تمام ختایی جنگ سر کرد. ا.ج.ش.س. به خلق ختایی یاری همه‌طرفه رساند. سال 1945 از طرف ارمیة ساویتی تارمار گردیدن ارمیة کونتون و آزاد شدن شمال و شرقی xیتایی برای مبارزة قوّه‌های