فانی کشمیری محمّد محسن (سال تولد نامعلوم-وفات 1670، کشمیر) ، شاعر فارسیزبان هندوستان. در زادگاهش تربیه یافته، علمهای معمول آن زمان-الهییات، فقه، منطق، صرف و نحو، طبّ، ادبیات و غیره را از خود نمود. فانی کشمیری بعد تحصیل به چندی از ناحیههای هندوستان سفر کرد. سپس، به بلخ آمده، به خدمت حکمران آن جا داخل شد. بعدتر باز به هندوستان برگشته، به دربار شاهیجعان راه یافت و به منصب صدارت شهر آللهآباد تعیین گردید. ولی دیرتر به سببی از این وظیفه معزول گردیده، به کشمیر برگشت و تا آخر عمر به کار ایجادی و تعلیم و تربیة ادیبان پرداخت. محمّدتاهیر غنی کشمیری، حاجی اسلمخان سالم (شاعران مشهور عصر 17 هندوستان) شاگردان فانی کشمیری میباشند.
فانی کشمیری در نظم دست قوی داشته، آثار گرانبهایی، از جمله چهار مثنوی («ناز و نیاز»، «میخانه»، «مصدر-ال-آثار»، «هفت اختر») و دیوان اشعار به میراث گذاشته است. این مثنویها از «خمسه» ناتمام او بوده، در تتبع «خمسه» نظامی گنجوی نوشته شدهاند.
مسنوی «ناز و نیاز» (1928 بیت) در پیروی «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی تألیف یافته است. سیوجیت داستان به واقعة حقیقی حیاتی-عشق سییدموسا نام جوان مسلمان و هندودوختر موهینی اساس یافته است.
مسنوی «میخانه» (1279 بیت) مسئلههای گوناگون تصوّفی و فلسفی را در بر میگیرد. سیوجیت مویینی ندارد. در چندی از بابهای این مثنوی طبیعت زیبای کشمیر توصیف شده است. شاعر موسیقی، شادی، عشق، علمآموزی را ترنم نموده، شیخان جاهل و حاکمان ظالم را تنقید کرده است. مثنویهای «مصدر-ال-آثار» (2278 بیت) و «هفت اختر» (1607 بیت) در تتبوی «مخزن-ال-اسرار» و «هفت پیکر» نظامی گنجو تألیف شدهاند. در داستان اوّل مسئلههای تصوّفی و اخلاقی مورد تدقیق قرار گرفتهاند، سیوجیت داستان دوّم باشد، عشقیست.
دیوان اشعار فانی کشمیری قصیده، قطعه و غزلیات او را (تقریباً 360 غزل) در بر میگیرد. فانی کشمیری در غزلیاتش به غیر از موضوعهای عنعنویی به موضوعهای رومرّه، ای جمله واقعههای اجتماعی، اوج گرفتن ظلم و استبداد نیز دخل کرده است. مثلاً:
در جهان نخل ستم را نیست امید ثمر.
خون ناحق خشک کرد آخر نهال دار را.
زبان اشعار فانی کشمیری ساده و روان است. به عقیدة مؤلفان بعضی سرچشمههای ادبی، فانی کشمیری آثار منثور نیز داشته است.
اسار: منتخب اشعار، دوشنبه. 1986.
ه. علیمرداناو.
Инчунин кобед
سفی ابوالعلا عبدالمؤمن جاروتی
سفی ابوالعلا عبدالمؤمن جاروتی (سال تولد و وفات نامعلوم) ، لغتنویس فارس-تاجیک (عصر 15). در …