فیعل

فعل، یکی از حسه‌های نطق است، که عمل و حالت و وضعیت را همچون عمل می‌فهماید. فعل دارای کتگوری شخص، شماره، طرز، زمان و صیغه، شکلهای تصریفی و غیریتسریفی (مصدر، صفت فعلی، فعل حال) ، دو نمود (مطلق و دوامدار) می‌باشد. فعل سه زمان (حاضره، گذشته، آینده) دارد. زمان حاضره دارای شکلهای زیرین است؛ زمان حاضرة دوامدار یا مویین (دیده ایستاده است)؛ زمان حاضرة مویین شرطی و خواهشمندی (دیده ایستاده باشد)؛ زمان حاضرة مویین احتمالی (دیده ایستادگیست).

زمان گذشتة فعل چنین شکلها دارد: زمان گذشتة نزدیک (آمد)؛ زمان گذشتة حکایهگی (می‌آمد)؛ زمان گذشتة دور (آمده بود)؛ گذشتة دور دوامدار (خوانده ایستاده بود)؛ گذشتة نقل (دیده است)؛ گذشتة حکایهگی نقل (می‌خوانده است)؛ گذشتة دور نقل (دیده بوده است)؛ گذشتة دور دوامدار (مویین) نقلی (گفته ایستاده بوده است)؛ گذشتة شرطی و خواهشمندی (دیده بشد) ، گذشتة احتمالی (خواندگیست).

زمان آیندة فعل چنین شکلها را داراست: زمان آیندة دور (خواهم خواند)؛ شکل زمان حاضره و آینده (می‌خوانم)؛ زمان حاضره و آیندة احتمالی (می‌یافتگیستم).

فیعل طرزهای مخصوص کلمه‌سازی دارد. پریفیکسهای کلمه‌ساز آن بر، باز، وا، فور، فر و غیره می‌باشند. در کلمه‌سازی فعل طرز ترکیبی سیرمحصول است. در این مورد از اسمهای گوناگون‌معنا؛ نام عمل، حالت، جریان فکر، نطق، حس، رفتار و کردار، آواز و صدا، نام اسباب، جسمهای مایع، عضو بدن، حادثه‌های طبیعت؛ صفتهای گوناگون‌معنا؛ شمارة یک؛ کلمه‌های تقلید آواز؛ ترکیبهای پیشایندی به واسطة فعلهای یاری‌دهندة کردن، نمودن و شدن، گردیدن، که دوی اوّل در ساختن فعلهای گذرنده و دوی ثانی در ساختن فعلهای مانده سریستیعمال است، اینچنین فعلهای یاری‌دهندة دیتر فعلهای ترکیبی و نامی ساخته می‌شود.

فیعل پریفیکسهای شکلساة میوه ب-، بودارد، که دوامناکی، تکرار و چندکرتی عمل و قطعیت، مطلقیت و یکّدیتی عمل را می‌فهمانند. به فعل دو پریفیکس انکاری: نه-و مه-وصل می‌شود. پریفیکس مه-اساساً با صیغة امر می‌آید (مرو، مگیر). در فعلهای ترکیبی نامی حسچة انکاری با فعل یاری‌دهنده (کار نکرد) ، در فعلهای ترکیبی فعلی هم با فعل یاری‌دهنده (فهمیده نماند) ، هم با فعل اساسی (نرفته ایستاده است) می‌آید.

دبیات: گرمّتیکة زبان ادبی حاضرة تاجیک. جلد 1، دوشنبه. 1985. ش. رستماو.