«فرخنگ پهلویی»

«فرخنگ پهلویی» (در ترنسکریپسییپ پهلویی «غگhنg-i رhlavik»، نام دیگرش-«منه خوده» «منه کhاdه» از نخستین کلمة اثر گرفته شده است) ، فرهنگ تفسیری زبان فارسی میانه (پهلویی) ، یکی از آثار لیکسیکاگرفی پهلویی می‌باشد، که تفسیر هوزواریشها را در بر می‌گیرد. سال تألیف و مؤلف آن معلوم نیست. «فرهنگ پهلویی» با حروف پهلویی نوشته شده، 1300 کلمه را در بر می‌گیرد. در آن کلمه‌ها از جهت موضوع به 31 باب جدا شده‌اند. این طرز جابجا‌‌گذاری کلمات برای آموزش و از بر کردن کلمه‌ها شکل مقبول بود. در بابهای 1-17، 27-28، 30-31 کلمه و اصطلاحات در مووعهای گوناگون، از قبیل ایزدان و اجرام کیهانی، گیتی، آب، زراعت و میوه‌جات، نان و باده، رستنیها، هه‌اوانات خانگی و شیر و روغن آنها، پرّندگان، ددان، (هیوانات وحشی) عضوهای بدن، طبقات اجتماعی، اصطلاحات جنگ و اسپ‌پروری، پول و مال، طلا، نقره و دارایی، دبیری، اصطلاحات سالشماری و غیره تفسیر شده‌اند. در بابهای 18-23، 24-26، 29 از حسه‌های نطق (فعل، جا‌نشین، کلمه‌های یاری‌دهنده، صفت و شماره‌ها) سخن می‌رود. کدیمترین نسخة دستنویس «فرهنگ پهلویی» به عصر 14 دخل دارد. تا عصر 19 این اثر در جامعة زردشتیان ایران و هندوستان بارها کتابت شده است. نخستین بار «فرهنگ پهلویی» را سال 1771 الکیتیل دیوپیرّان به طبع رسانید. الولین نشر انتقادی «فرهنگ پهلویی» را عالم هند و دستور هوتنگجی جاماسپجی اسه نه عالمی پیمیس مرتین هوگ سال 1870 انجام دادند. عالم پیمیس هینریخ یونکیر سال 1912 این اثر را با مقدّمة مفصلی نشر کرد. به عقیدة او در آغاز «فرهنگ پهلویی» شکل سادهتر داشت، یعنی آن تنها از کلمة شرحشونده-هوزواریش به تعبیر ه. یونکیر «هیتیراگرمّه» و شرح‌دهنده-ترجمه (ه. یونکیر «ایتیاگرمّه» نامیده است) عبارت بوده است. در نسخهایی، که بعد اسلام کتابت شده‌اند (بعد زبان پهلوی را ترک نمودن زردشتیان) ، «ایتیاگرمّه» با ترپسکریپسیش به حروف اوستایی و پازند آمده است. در دورة سوّم انکشاف متن «فرهنگ پهلویی» در برابر «ایتیاگرمّه» و ترنسکریپسیة آن کلمه‌ها به زبان فارسی (به خطّ عربی) و گوجراتی (به خطّ هندی) ترجمه و تفسیر شده‌اند. نشر پرّه و تصحیحشدة «فرهنگ پهلویی» (با علاوة هوزواریشهای دیگر پهلویی) به قلم عالم ایرانی محمّد جواد مشکور تعلق دارد («فرهنگ هوزواریش»، تهران، 1968). در اساس «فرهنگ پهلویی» عالم تاجیک-ر. x. دادخدایف «لغت هیتیراگرمّه‌های پهلویی» را (دوشنبه، 1969) ترتیب داده است.