فرغانگیها

فرغانگیها، نام خلقیت قدیم ایرانیزبان ولایت تاریخی فرغانه، اجداد بی‌واسطة تاجیکان. تاریخ تشکّل فرغانه به یکچند مرحله تقسیم می‌شود. مرحلة اوّل آن به دورة آخر عصر برنجی راات می‌آید. قبیله‌های قدیم وادی فرغانه در آخر هزارة 2-اوّل هزارة 1 تا میلاد به دهقانی و چارواداری مشغول بودند. باششگاه مدنیّت چست به آنها تعلق داشت. به این مدنیت سفالات منقّش خاص است. قبیله‌های چستی از جهت انتراپالاگی به تیپ بهریمیانزمینی نجاد اروپایی منسوب بوده‌اند. تخمین می‌کنند، که آنها به گروه قبیله‌های ایرانینجاد منسوب بوده، به یکی از زبانهای گروه زبانهای شرقی ایرانی گپ می‌زده‌اند. برابر آنها در هوالی فرغانه، ه‌ا جمله در دشت قیراقّم، قبیله‌های دشت‌نشین منسوب مدنیّت اندراناوا زندگی می‌کردند، که اکثر چاروادار بودند. از عصر برنج سر کرده در فرغانه اهالی دو کیومپلیکس مختلف خواجگی و مدنی زندگی می‌کرد. منبعد قبیله‌های صحرانشین، (احتمال، قبیله‌های ایرانیزبان) قسماً مقیمی شده، به هیت قبیله‌های زراعتکار فرغانگی داخل شده‌اند. مرحلة دوّم تشکّل فرغانه به دورة مدنیّت اییلتل (عصرهای 7-4 تا میلاد) راست می‌آید. اهالی زراعتکار این دوره اولاد بی‌واسطة قبیله‌های چستی بود. ولی قیافة آنها جداً تغییر یافت و در این ناحیه شمارة آدمان تیپ پامیر و فرغانگی اروپایسورت خیلی افزود. در این زمان در وادیهای بینیکوهی فرغانه قبیله‌های سکایها مسکن شدند. آنها با تعسور زراعتکاران قسماً مقیمی شده، به هیت خلقیت آیندة فرغانه داخل گشتند. مدنیّت خاص زیرادتکاری این دوره در مدنیّت مادّی، پیش از همه در سفالات منقّش (از روی رنگ و تابش آن از سفالات مدنیّت چست فرق می‌کرد) ظاهر گردید. جریان ایتنیکی، که در دورة به اوج ترقّیات رسیدن دولت دوان (عصر 2 تا میلاد-عصر 3 میلادی) به عمل آمدند، باعث تشکّل خلقیت فرغانگی گردیدند. و این خلقیت اقتصادیّت، مدنیت و زبان خاص خود را داشت. به هیت آن اینچنین گوروههای علی‌حدة قبیله‌های بادیه‌نشین ایرانیزبان سکایی و بعدتر اسونها و یوجیها، که قسماً در حدود فرغانه زندگی می‌کردند، داخل شدند. دوره‌ای، که از میانة هزارة 1 میلادی تا تشکّل یافتن خلقیت تاجیک را در بر می‌گیرد، مرحلة مخصوص تاریخ فرغانه را تشکیل می‌دهد. در جریان ایتنیکی این مرحله خیانیان و هیتالیان اشتراک داشتند. شمارة اهالی مغولسورت خیلی افزود. ترکهایی، که از خاقانی ترک به آسیای میانه آمده، در فرغانة شمالی مسکن شده بودند، به جریان ایتنیکی فرغانه تأثیر مویین رساندند. ترکسورتشوی اهالی محلی فرغانه آغاز یافت، که آن را بازیافتهای اپیگرافی خط رونی ثابت نمودند. برابر این گوروههای سغدیان از ظلم عربها رو به گریز نهاده به فرغانه آمدند و در نتیجه شمارة اهالی ایرانیزبان فرغانه افزود. به جریان ایتنیکی فرغانه عربها نیز تا اندازه‌ای تأثیر رسانده‌اند. موافق معلومات سییاه ختایی سیون سزن (630) اهالی فرغانه به زبان مخصوص ایرانی گپ می‌زد، که آن از زبانهای خلقهای همسایه فرق می‌کرد. این را سییاه دیگر خایی چا (728) نیز تصدیق کرده است. از این برمی‌آید، که در عصرهای 7-8 زبان فرگانگی از دیگر زبانها و پیش از همه از زبان سغدی فرق می‌کرده است. و. ا. لوشیس تنگة منسوب عصرهای 5-6-را یافت، که در روی آن کلمه‌های «شاه فرغانه» و نام شاه ثبت شده است. و این بازیافت را اوّلین نمونة خط فرغانة قدیم و دلیل بحث‌ناپذیر موجودیّت زبان مخصوص فرغانگی ماهیسابد.

در نتیجة همسایگی بسیارقرنه و آمیزش اهالی ایرانیزبان مقیم زراعتکار با اهالی بادیه‌نشین و بعد ترکزبانها عمومیت خلقیت فرغانة عصرهای اوّل میلاد شکل گرفت. آن در رفت مبارزة ضد عربها باز هم بیشتر قوّت گرفت و متّحد گردید. منبعد در فرغانه زبان تاجیکی پهن شد. در عهد سامانیان قسم زیاد خلقیت فرغانه برابر سغدیان، باختریها، تخاریستانیها، سکایها و خوارزمیان در تشکّل خلقیت تاجیک رل کلان بازید. قسم باقیماندة فرغانه منبعد به ترکیب ایتنیکی خلقیت ازبک داخل شد.
دبیات: زدنیپراوسکیی و. ا. ، آب ایتنیچیسکام ساستوی نسیلینیه دریونیی فیرگنы، کسی مک، و. 61، مسکو 1956؛ لوشیس و. ل. ، پیسمسنّاست دریونیی فیرگن، نه‌ا، 1968.
یو. ا. زدنیپراوسکیی.