اران‌شناسی

اران‌شناسی مجموی فنهایست، که تاریخ، اقتصادیات، زبان و ادبیات، صنعت، علم و فلسفه، افکار اجتماعی و سیاسی، دین و آیین، عرف و عادت و عموماً مدنیّت مادّی و معنوی خلقهای ایرانینجاد را می‌اموزد. ه. همچون علم در ا. 19 تشکّل یافته است.

به پیدایش آن انکشاف مناسبتهای تجارتی و دیپلماتی دولتهای اوراپة غربی با ایران، آسیای میانه و هندوستان مساعدت نمود. نخستنّ اثرهای ه. سفرنامه‌های سییاهان اروپایی (ا-های 13-14) به شمار می‌رون د. در ا-های 17-18 ترجمة آثار ادیبان کلاسیک فارس-تاجیک تاریخنامه‌ها، تألیف گرمّتیکة زباین فارسی، لغت‌نامه‌ها برای تشکّل ه. زمینه گذاشتند. جمع‌آوری دستخطهای شرقی در لییدین، پریج، آکسفارد به انکشاف فیلولوژی ایرانی مساعدت کردند. شرق‌شناس فرنسوی ج. مال متن پُرّة «شاهنامه» فردوسی (1838-78) و ترجمة فرنسوی آن (1876-78) ، عالم اوسترییگی همّیر-پُرگشتل ترجمة پُرّة دیوان حافظ (به زبان نیمیسی) و «انتالوژی نظم فارسی» را به طبع رساندند. در این زمینه «دیوان غربی و شرقی» گیاتی و ترجمة آزاد رباعیات عمر خییام (ه. فیتسدیرلد) به میان آمدند. همچنین نشر ترجمة فرنسوی اوستا (1771، ا. انکیتیل-دیوپیرّان) ، مطالعة متن آثار خط میخی (گ. ف. گراتیفیند، گ. راولینساو) ، چاپ نمونه‌های آثار بدیعی خلقهای ایرانینجاد و ترجمة آنها به زبانهای اروپایی ه.-را انکشاف دادند. در ترجمة تدّید ادبیات فارس-تاجیک خدمت مترجمان و منقّدان انگلیه، فرنتسیه، اوستریه و وینگریه، ژرمنیه خیلی کلان است. پُرزور شدن سیاست مستملکداری دولتهای اوراپة غربی نیز ه.-را رواج داد. مخصوصاً، آموزیش زبانهای ایرانی، تاریخ نو، اتنوگرافیه، نومیزمتیکه، پلیاگرفیه، اوج گرفت، فهرست دستنویسهای فارسی  کتابخانه‌های گوناگون عالم (چ. ریا، ه. بلاشی، x. ایتی، و. پیرچ) نشر شد. دانشمندان نیمیس x. برتالامی، x. ایتی، پ. خارن، ت. نیالداکی، ا. مرکورت؛ وینگیر ا. گالدتسییر؛ انگلیس ه. برون، ه. ویست، ر. نیکلسون؛ اتلیوی د. پیتستس؛ فرنسوی ک. دارمستتر، ک. بربی دی می‌یپر؛ چک و. تامشیک در تدقیق پهلوهای گوناگون تاریخ و مدنیّت خلقهای ایرانینجاد سهم کلان گذاشته‌اند. در داخل ه. شاخه‌های نو-زبان‌شناسی، تاریخ ادبیات، تاریخ مدنیّت قدیم، تاریخ نو، اَرخیالوگیه (باستان‌شناسی) و تاریخ صنعت به وجود آمدند. نتیجة ه. در آخ. ا. 19-ابت. ا. 20 در «اساسهای فیلولوژی ایرانی» (سترسّبورگ، 1895-1904) ، بسیار مقاله‌های «اینتسیکلاپیدیة اسلام» (ج. 1-4، لییدین-لاندان 1913-34) و غ. جمع‌بست گردیده‌اند.

ه.-ا غرب در ا. 20. به مسئله‌های اجتماعی و سیاسی بیشتر توجّه نمود. یک گوروه عالمان اوراپه و امریکا به تدقیق مدنیّت قدیم ایران مشغول شدند. در تدقیق مدنیّت عصرهای میانه و نشر سرچشمه‌ها دانشمندان فرنسوی ا. مسّی؛ بلژیکگی x. کاربین؛ انگلیس ل. لاکّرت، ا. اربیرّ، ا. ک. لامبتان؛ نیمیس x. ریتّیر، و. خینک؛ دنییگی ا. کریستین‌سن، ا. پ. اسموسین؛ امیریکایی ر. فره‌ای، حصه‌گذاری کردند. عالم انگلیس چ. ا. ستار فهرست نسبتاً مکمّل سرچشمه‌های تاریخی و ادبی را چاپ نمود. امروز هم در مملکتهای غرب مسئله‌های گوناگون ه. آموخته می‌شوند.

ه. در ایران و دیگ. کشورهای مشرقزمین هرجانبه ریوایی یافته است. نخستین کارها عاید به ه. در ایران به قلم معارف‌پروران عبدالرّحیم طالباو، آقاخان کرمانی، ملکم‌خان تعلق دارند. دورة نو ه. در ابت. ا. 20 شروع شد. محقّقان ایرانی مسئله‌های گوناگون ه.-را، از قبیل آموزیش آثار ادبی و مدنی قدیم (پُر داوود، پیرنیا، بهرام فرلشی) ، زبان، تاریخ و ادبیات (محمّد قزوینی، تقیزاده، نفیسی، بدیع‌الزّمان فوروزانفر، نثر‌الله فلسفی، موهتبا مینوی، علی‌اصغر هینکمت، قاسم غنی، پرویز ناتلی خانلری، ذبیح‌الله صفا، زینولابیدین مؤتمن و دیگ .) تاریخ علم و فلسفه (سعیدهوسیین نثر، پرویز مروّج، سوهیل افنان، هوسین خدیو جم، قاسم غنی) ، متن‌شناسی و سرچشمه‌شناسی، ترتیب دادن فهرستها، تألیف لغت‌نامه‌ها و تنظیم فرهنگها، تاریخ زبان و سبک‌شناسی مورد تدقیق و بررسی قرار داده‌اند. بعضی عالمان ایرانی ادبیات معاصر ایران را می‌اموزند. در هندوستان عالمان پارسی با آموزیش اوستا و آثار ادبیات پهلویی مشغولند. ایران‌شناسان هندوستان م. صدّیقی، س. هوسیین، حاجی حسن، شبلینوعمانی دایر به تاریخ ادبیات فارس و-تاجیک اثرها ایجاد کرده‌اند. یک زمره آثار ادبی و بدیعی در مطبعههای هند چاپ شده است.

در پاکستان مخصوصاً ان-ت لاهور بیشتر تدقیق و نشر تاریخنامه و تزکنره‌های ادبیات فارس-تاجیک به راه مانده شده است. ایران‌شناسان ترکیه در مسئله‌های تاریخ ادبیات، نشر آثار علمی و انتقادی آثار بدیعی و غ. حصّه ‌گذاشته‌اند.

در مؤسسه‌های علمی و مکتبهای عالی افغانستان مسئله‌های تاریخ و زبان و ادبیات عصرهای میانه و غ. تدقیق می‌شوند.

ه. در روسیه نیمة اوّ. ا. 19 تشکّل یافت. دایر به تاریخ و مدنیّت ایران و سرچشمه‌های جداگانة تاریخی و ادبی تدقیقاتهای بسیار به وجود آمدند. تدقیقات و. و. برتالد، ا. ا. کرыمسکیی، ک. ا. اناسترنتسیف، و. ر. رازین مسئله‌های گوناگون تاریخ و مدنیّت را پیوسته با ساحه‌های دیگر حیات اجتماعی و سیاسی دربر گرفتند. جهتهای گوناگون زبان و ادبیات خلقهای ایرانی نیز مورد بررسی قرار گرفتند.

ه. پس از ریف. اکتبر در اساس متدلوژیة مارکسیستی و لنینی رونق تازه پیدا کرد. در مسکو، لنینگرادو ریسپوبلیکه‌های اتّفاقی مرکزهای نو ه. پیدا شدند. ایران‌شناسان ساویتی دایر به تاریخ دوره‌های قدیم (اثرخای و. و. ستروی، ا. م. و م. م. دیکاناو، م. ا. دندمه‌یف، و. گ. لوکانین)؛ تاریخ عصرهای میانه (تدقیقات ب. غفوراف، ا. یو. یکوباوسکیی، ب. ن. زخادیر، ا. پ. پیتروشیوسکیی، ا. ا. سیمیاناو، ن. و. پیگولیوسکیه)؛ تاریخ زمان نو (اثرهای م. س. ایوانف، س. ا. اگه‌یف، 3. 3. عبدالله‌اف) کامیابیهای برجسته به دست آوردند. فیلولوژی ایران به ساحة مستقل علمی ه. تبدل یافت. دایر به مسئله‌های زبان‌شناسی ا. ا. فرییمن، م. س. اندرییف، ا. ا. زروبین، ب. و. ملّیر، گ. س. اخولیدین، و. ا. ابه‌یف، م. ن. باگالیوباو، و. س. رستارگویوه، و. ا. لوشیتس، ا. م. آرنسکیی، ل. س. پییسیکاو؛ ادبیات‌شناسان س. عینی، ا. ه. برتلس، ا. س. برگینسکی، ا. ن. بالدыریف، ا. میرزایف، د. س. کمیسراو، م. ن. عثماناو، ا. ا. گوخریه، ش. شا‌محمّداو تدقیقات انجام داده‌اند.

ه. در کشورهای خارجی ساتسیلیستی، مخصوصاً در چکوسلواکی (یان ریبکه، آ. کلیمه، ا. بیچکه، و. کوبیچکاوه) ، ردگ (x. یونکیر، و. زوندیرمن، م. لارینتس) ، وینگریه (ا. خرمته، ج. تیلیگد) ، پالشه (س. مخلسکیی) نیز رواج دارد.

دایر به مسئله‌های ه. جمعامدهای گوناگون علمی بینلخلقی گسترش می‌یابند. از سال 1931 این جانب عاید به صنعت و ارخیتکتارة (معماری)اران کانگریسّ بینلمیللی برپا می‌گردد؛ س. 1967 در دوشنبه کانگریسّ بینلخلقی عاید به مسئلة کُشانیان، سمپوزیومت بینلخلقی شعر فارسی، س. 1969 در سمرقند سمپوزیوم عاید به صنعت زمان تیمور، س. 1966 در تهران و س. 1971 در ریم کانگریسّ ایران‌شناسان برگزار شدند.

مسعله‌های ه. علاوه بر این-ت شرق‌شناسی اف ا.ج.ش.س.، که مرکز کااردینتسیانی ه. در مملکت می‌باشد، در شعبه و این-تهای اف و ان-تهای ریسپوبلیکه‌های اتّفاقی مورد آموزیش قرار دارد.

دایر به مسئله‌های ه. در ج-های «نرادы ازی ا افریک»، «ازیه ا افریکه سیگادنیه» و غ. مقاله‌ها به طبع می‌رسند.

تاجیکستان یکی از مرکزهای ه. در ا.ج.ش.س. می‌باشد. س. عینی به ه.-ا علمی ساویتی تاجیک اساس گذاشته است («نمونة ادبیات تاجیک»، 1926). تدقیقات معروف ب. غفوراف، ا. میرزایف، ب. اسکندیراف، ش. هوسیینزاده، x. میرزازاده، 3. رجب‌اف، ن. معصومی، ا. موختیراف مقام ه.-ا تاجیک را بلند برداشتند. دانشمندان تاجیک در تدقنق زبان (ا. ل. خراماو، م. قاسم‌اوه، ا. عابداو) ، فلسفه (ا. بهاءالدّیناو، م. عاصمی، م. رجب‌اف، ا. تورسوناو، م. دینارشایف) ، تاریخ عصرهای میانه و نو ایران و افغانیستین (د. نظراو، ق. اسداللهیف، د. سعیدمراداف، ا. تیمورخاناو، س. شاخوماراف) ، ادبیات عصرهای میانه و نو و نوترین (ا. افصحزاد، ف. نجماناو) ، فلکلور (س. نارمتاو، د. عابداو) ، در تهیه و ترتیب دادن لغتها و نشر آثار لیکسیکاگرفی (م. فاضلاو، و. ا. کپرناو، د. روفاو، ا. نوراف. رحیم هاشم و دیگ .) سهم گذاشته‌اند. در تاجیکستان مسئله‌های ه. در در این-تهای شرق‌شناسی، زبان و ادبیات، تاریخ، شعبة فلسفة اف و فک-تهای شرق‌شناسی، فیلولوژی تاجیک و تاریخ ادت تدقیق می‌شوند.

د .: برتالد و. . استاریه ازوچینیه واستاکه و اوراپی ا راسّی، ل. ، 1925؛ آرنسکیی ا. م„ وّیدینی و ارنسکویو فیلالاگی و، م. ، i960؛ آچیرک پا استاری ازوچینیه ارنسکیخ یزыکاو، م. ، 1962؛ برگینسکی ا. س. ، ایز استاری ارنیستیک، در مجم .: ارن. م. ، 1971؛

م. مولاهمداف