پوارتا-ریکا (puerto شسا) ، مملکتیست در ویست-اندیه، در جزیرة کلان پوارتا-ریکا و جزمرههای نه چندان کلان ویکیس، کولیبره، مانه و غیره. ملک ایالات متحدة امریکا. از شمال آن را اقیانوس اتلنتیک، از جنوب بهر کریب احاطه کردهاند. مساحتش 8، 9 هزار کم2.
هالیاش 3، 4 ملن. نفر (1981). مرکز مأموریاش شهر سن-خون. پوارتا-pیکا به 7 آکروگ مأموری تقسیم شده است.
پوارتا-pیکا رسماًس «دولت اختیاراً همراهشده» و حقوق خودادارهکنی دارد. حاکمیت اجرائیه به عهدة گوبرناتور است، که او را اهالی به مهلت 4 سال انتخاب میکند. حاکمیت عالی قانونبرآر در اختیار کانگریسّ ایالات متحدة امریکا میباشد. پوارتا-pیکا در کانگریسّ ایالات متحدة امریکا همگی یک نماینده دارد. حاکمیت قانونبرآر در دایرة اوتانامیه به اسّمبلیه قانونبرآر دوپلتگی تعلق دارد. در پوارتا-pیکا سود تشکیل کرده شده است، که آن حقوق سود آکروگی را دارد.
طبیعت. سطح جزیرة از همه کلان پوارتا-pیکا اساساً کوهسار است. از سمت غرب تا خود شرق سلسلة کوه کاردلیره-سینترل (بلندیاش تا 1338 م) طول کشیده است. قد-قد ساحلهای شمال و جنوب پستخمیهای هموار واقع گردیدهاند. در پوارتا-pیکا کانهای معدل مرگنیتس و آهن موجودند. در جزیره زود-زود زیل-زیله میشود. اقلیمش تراپیکی پسستی. حرارت میانة ماهانة همواریها از 24 تا 28°س، در کورسار پستتر. بارشات سالانه در نشیبیهای قسم شمال و شرقی کوهها-1400-2500 مّ، در قسم جنوب غربی تقریباً 9000 مّ. زود-زود طوفان رویی میدهد. دریاهایش کوتاه-کوتاه و تیزجریان بوده، کشتیگرد نیستند. در نشیبیهای شمالی باقیماندة بیشة همیشهسبز و آمیخته موجود است. در نشیبیهای جنوبی رستینی خشکیدوست میروید.
الم هیواناتش نهایت کمبغل، موشهای پرّان، خازندگان خیلی بسیارند.
هالی. اهالی اساسی-پوارتاریکانها اولاد اسپنیها میباشند، که در طول عصرها با افریکایها درآمیختهاند. در پوارتا-pیکا زیاده از 20 هزار امیریکایها زندگی میکنند. کریالها، سفیدپوستان، مولتها و زنگیان نیز هستند. زبان دولتی-اسپنی و انگلیسی. دین حکمران-کتالیکی. شهرهای کلان: سن-خون، بیمان، پانسی، میگواس، کگوس.
اچیرک تعریخی. اثرهای 8-9 در جزیرة پوارتا-pیکا، که آن قسم اساسی تیرّیتایة حاضرة مملکت را تشکیل میداد، قبیلههای گوناگون هندی مسکن گرفته بودند. باریکینها نام یکی از قبیلههای هندیان امریکا، که از امیریکن جنوبی به ویست-اندیه آمده بودند، جزیره را باریکین نامیدند. آنها با دهقانی، شکار، ماهیگیری مشغول بوده، کسب بافندگی و کُلالی را هم میدانستند. عصرهای 14-15 به جزیره کریبها آمدند. هندیان در اول عصر 16 دورة ساخت اولادی را از cap میگذراندند. x. کالمب 19 نوامبر 1493 جزیرة باریکین را کشف نموده، به آن سن-خون-بوتیسته نام نهاد. در دورة جزیره را استیلا نمودن کانکیستدار اسپنی x. پانسی دی لیان آن puerto rico (بندر بایی) نام گرفت. زمینهایی، که در آنها هندیان استقامت میکردند، در بین اسپنیها تقسیم کرده شدند. اسپنیها در زمینهای ضبطکردهاشان به پرورش چاروا و کشت و کار زراعتهای نو خواجگی قشلاق cap کردند. سال 1511 ظلم و استبداد آنها به شورش کلان هندیان سبب شد. مستملکداران در میانة عصر 16 قریب تمام اهالی محلی را قیر نموده، به آوردن غلامان زنگی از افریکه cap کردند. راهزنان بهری انگلیه، فرنسیه و هلند بارها به ضبط پوارتا-pیکا عزم نمودند. سال 1595 شهر سن-خون (سال 1508 بنیاد یافته است) آتش زده شد. سال 1598 جزیره چند ماه در دست انگلیسها بود. سال 1797 انگلیسها بار دیگر کوشیدند، که آن را به دست آرند. از ابتدای عصر 19 به پوارتا-pیکا بسیار مهاجران سفیدپوست آمده، به کشت نیشکر cap کردند (آخر عصر 19 در جزیره 257 فابریکة قند بود). عصر 19 زیر تأثیر جنگی، که برای استقلالیّت مستملکههای در امریکا بودن اسپنیه cap زد، خلق پوارتا-pیکا بر ضد حکمرانی اسپنیه شورش برداشت. سال 1868 شورشگران با سرداری ر. ه. بیتنسیس در شهر لریس ریسپوبلیکه اعلان کردند. شورش بیرحمانه پخش کرده شد. سال 1873 در پوارتا-pیکا غلامداری بیکار کرده شد. سال 1897 پوارتا-pیکا مختاریّت محدود به دست آورد. در دورة جنگ بین اسپنیه و امریکا (1898) قشونهای ایالات متحدة امریکا جزیره را ضبط کردند. موافق صلح پریج (10 دسامبر 1898) اسپنیه پوارتا-pیکا و چندین جزیرههای خرد اطراف آن را به ایالات متحدة امریکا داد. در دورة جنگ یکم جهانی (1914-1918) پوارتاریکانها به ارمیة ایالات متحدة امریکا دعوت شدند. سال 1917 کانگریسّ ایالات متحدة امریکا به نام اکت جانس را (از نام سناتور جانس) قبول نمود، که موافق آن در پوارتا-pیکا یبارت از دو پلته کانگریسّ تأسیس یافت؛ موافق این اکت پوارتاریکانهایی، که بعد سال 1917 تولد شده بودند، گرجدنهای ایالات متحدة امریکا به حساب میرفتند و به جای پول اسپنی پول امیریکایی جاری کرده شد.
کریزیس اقتصادی جهانی 1929-1933 و دیپریسّییی، که بعد آن به عمل آمد، به اقتصادیات پوارتا-pیکا ضرر
کلان رسانده، احوال محنتکشان را نهایت وزنین کرد. شمارة بیکاران خلا افزود. سال 1933 الکتریکها، سال 1934 کارگران صناعت قند کارپرتایی کردند. مبارزة سیاسی وسعت یافت. سال 1934 در شرایط تیز و تند گردیدن موباریزة صنفی پرتیة کمونیستی پوارتا-ریکا تشکیل شد. پرتیة کمونیستی طلبات کارگران (بهتر نمودن شرایط محنت، زیاد کردن مزد کار، جاری نمودن سغرتة اجتماعی و غیره) را هرجانبه دستگیری کرد. یکی از راهبران حرکت ملّی آزادیخواهانه البیس و کمپاس پوارتاریکایها را به مبارزة مسلّح ضد امپریالیستان امیریکایی دعوت کرد. اکتبر 1935 پالیتسیه در شهر ریا-پیدرس وطندوستان را سخت جزا داد. ماه مارت 1937 در شهر پانسی زیاده از 200 کس کُشته و یرهدار شد. سال 1938 پرتیة خلقی-دموکراتی تشکیل یافت، که آن طرفدار ترقّی دادن اقتصادیات مملکت بود. پرتیة خلقی-دموکراتی به دستگیری ایالات متحدة امریکا و برجوزیة محلی تکیه نموده، به محنتکشان بسیار وعدهها داد، که شرایط زندگی آنها را بهتر میکند. یک قسم کارگران و دهقانان فریفتشده آن را طرفداری کردند و پرتیة مذکور سال 1940 به سر حاکمیت آمد.
پرتیههای سیاسی و یتّیفاقهای کسب. پرتیة نو پراگریسّیسی (پنپ) ، پرتیة حکمران، تیعسیسش 1967.
پ ا ر ت ا یه ا خ ا ل ق ی-د اماکرتی (پخد) ، تأسیسش 1938. پرتیة استیقل آ ل ا یه ت ا پوارتا-pیکا، تأسیسش 1946. پرتیة س آ تس ا ا ل ا س ت ا ا پ و ه ر ت آ-ر ا ک آ (پسپر) ، تأسیسش 1971. پرتیة کمونیستی پوارتا-ریکا (پکپر) ، تأسیسش 1934. فدراسیون م آ ه ن ا ت ک ا ش آ ن ا پ و ه ر ت آ-ر ا ک آ، تأسیسش 1957. فدراسیون آزادی
م ا ه نتکشان پوارت آ-ر ا ک آ، تأسیسش 1899.
یقتیسادیات. اقتصادیات پوارتا-pیکا قریب پرّه به کاپیتال ایالات متحدة امریکا وابسته است. تقریباً تمام کارخانههای صناعتی و قسم زیاد استحصالات خواجگی قشلاق، واسطههای نقلیات و علاقه تابع کاپیتال ایالات متحدة امریکا-اند. 96 شرکت امیریکایی در جزیره کارخانههای صناعتی دارند. سنات کوهکاری سست ترقّی کرده است؛ تنها مصالح بناکاری و نمک استحصال میکنند. سالهای 1950-1970 ماناپالیههای ایالات متحدة امریکا در جزیره بسیار کارخانههای صناعت کارکرد نیفت (زوادهای پانسی، گوینیلیه، بیمان، میگواس) ، صناعت شیمی، داروسازی، الکتروتیخنیکه ساختند، که محصولات آنها اساساً ایکسپارت میشود. ستنسیههای الکتریک مملکت سال 1981 12000 ملن کبت-ساعت قوّة الکتر حاصل کردند. در مملکت کارخانههای صناعت سبک (دوزندگی، بخیهدوزی، گلدوزی، پایفزالدوزی و غیره) بیشترند. کارخانههای کلان صناعتی اساساً در شهرهای سن-خون، پانسی، بیمان واقعاند. کلانترین کارخانههای صناعت خوراکواری کارخانههای قند و کارکرد ماهند.
35% اهالی قابل محنت در خواجگی قشلاق کار میکند. 80% زمین در اختیار شرکتهای امیریکایست. در قسم کلان زمین بزههای حربی امریکا جایی گرفتهاند. xاجگی قشلاق اساساً با پرورش نیشکر، قهوه، تماکو، اننس، پخته، بنت، منیاک، جواریمکّه، نارجیل و ستروسیها مشغول است. به خاریچه نیشکر، قند، قهوه، بنن، تماکو، میوههای ستروسی ایکسپارت میکند. از خاریچه اساساً اشیای خام صناعتی، ماشین، مالهای استعمال عمومی و غیره میگیرد. چارواداری یکی از ساحههای اساسی خواجگی قشلاق میباشد. مملکت سال 1981 (به حساب هزار cap) 535 گاو، 19 اسپ، 223 خوک، 4391 پرّنده داشت. ناحیة سن-خون مکان چاروای شیرده است. درازی راه اتومبیلگرد 16730 کم (1981). علاقة هوایی و بحری وسعت یافته است. ایراپارت بینلخلقی اسله-ویردی در سن-xyن واقعست. بندرهای بحری: گوینیلیه و لاباس. شریک اساسی تجارتیاش ایالات متحدة امریکا. واحد پول-دلار امیریکایی.
نیگهدارل تندوروستی. بنا به معلومات تشکیلات عمومیجهانی نگهداری تندرستی سال 1972 در پوارتا-pیکا به 1000 نفر اهالی 6، 7 فوت، 24، 1 تولد، به 1000 نفر کودک نوزاد 27، 1 فوت راست آمده بود. در بین اهالی بیماریهای دل و paگ، سرطان، بیماریهای بچگانه. پنیومانیه، جمایی، سل، و غیره پهن شدهاند. سال 1972 در پوارتا-pیکا 133 بیمارخایة دارای 12، 4 هزار کت (4، 5 کت برای 1000 کس) ، از آن جمله 85 بیمارخانة دولتی دارای 7، 4 خزار کت و 32 بیمارخانة خصوصی دارای 3 هزار کت بود. مؤسسههای دولتی تقریباً به 60% اهالی یاری طبّی بیپول میرسانند. سال 1972 در پوارتا-pیکا 3، 3 هزار دُختُر (1 دُختُر تقریباً به 900 نفر اهالی) ، از جمله 2، 2 هزار در مؤسسههای دولتی، 639 دُختُر دندان، 1، 1 هزار فرمسیوت و زیاده از 7 هزار کارمند دارای معلومات میانة طبّی خذمت میکردند. فکولتیت طبّی انیویرسیتیت دُختُر تییار میکند.
ماریف و مدنییت. سال 1899 تعلیم حتمی جاری کرده شده است. مهلت تعلیم حتمی 8 سال. در باغچهها کودکان از 4 تا 5-سالگی تربیه مییابند. مکتب ابتدایی-6-ساله. کودکان از سن 5-سالگی به مکتب میروند. مکتب ابتدایی دهات-3-ساله. مکتب میانة 6-ساله دو زینه (3+3) دارد. به مکتب میانه کودکان از 11-سالگی داخل میشوند. آموزشگاههای کسبهای تکنیکی نیز موجودند، که از دو زینه (2-ساله و 4-ساله) عبارتند. سال تحصیل 1970/71 در 2، 5 هزار مکتب معلومات عمومی 789، 7 هزار نفر خواننده تحصیل مسکرد. در پوارتا-pیکا انیویرسیتیت پوارتا-pیکا (در سن-خون، تأسیسش 1903) ، انیویرسیتیت کتالیکی پوارتا-pیکا (در پانسی، تأسیسش 1948؛ خصوصی)؛ انیویرسیتیت بینیمیریکایی پوارتا-pیکا (در سن-خیرمن، تعسیسش 1912؛ خصوصی) و چند کالج خصوصی هست. سال 1970 در انیویرسیتیتها 80، 5 هزار استودینت تحصیل میکرد. پوارتا-pیکا 28 کتابخانه دارد، که کلانترین آنها کتابخانة انیویرسیتیت پوارتا-pیکا (تأسیسش 1903) میباشد. مملکت 9 موزیی (خانة کتاب، موزیی حربی گوردیة ملّی، موزیی رادنتی، موزیی صنعت نفیسه، موزیی صنعت دین، موزیی تاریخی حربی-بحری و غیره) دارد.
متبوات، رادیو و تلویزیون. سال 1974 در پوارتا-pیکا تقریباً 20 گزیته و جرنل، از جمله گزیتههای هرروزه: «موندا» («ا1 mundo»، از سال 1919)؛ «امپرسیل» («ا1 imparsial»، از 1933)؛ «دیه» («ا1 dia»، از 1909)؛ «سن-خون-ستر» («san iuan star»، از 1959)؛ «پوابلا» («ا1 pueblo»، آرگن پرتیة کمونیستی پوارتا-ریکا) نشر میشدند. در پوارتا-pیکا زییاده از 80 رادیوستنسیه و 17 ستنسیة تلویزیون کار میکند، که همه خصوصیند.
دبیات. ادبیات پوارتا-pیکا اساساً به زبان یوننی ترقّی میکند. از ادبیات اهالی محلی، که آن را در میانة عصر 16 اسپنیها نیست و نابود کرده بودند، آثاری باجی نمانده است. تا عصر 19 در بین کریالها و زنگیان غلامی به این جا آورده شده ایجادیات دهانکی خلق وجود داشت. در ادبیات عصر 19 رمانتیزم یکی از جریانهای حکمران بود و شاعران س. ویدرتی (1827-1848) ، ا. تپیه-ا-ریواره (1826-1882) و دیگران نمایندگان پیشقدم آن بودند. در میانة عصر 19 در ادبیات جریان ا به وجود آمد و نمایندگان آن-شاعران م. ا. الآنسا (1822-1889) ، ف. وسلا-ا-کبریره (1832-1867) و دیگران در اثرهای خود زندگی و عرف و عادتهای خلق را تصویر نمودهاند. در آخر عصر 19 موقع رئالیزم مستحکم گردید؛ در این ساحه نویسندگان س. بره و (1842-1912) ، م. گانسلیس گرسیه (1866-1938) و دیگران سهم ارزنده گذاشتند. در ابتدای عصر 20 نظم مدرنیستی به وجود آمد و نمایندگان آن ل. لارینس تارّیس (1878-1944) و دیگران در اثرهای خود مبارزة نمایپندگان مدنیّت را برای محافظت استقلالیت و مدنیّت به خود خاص پوارتا-pیکا انعکّاس نمودند. عنعنههای رئالیزم تا آخر عصر 19 در ایجادیات نویسندگان س. بره و، م. فیرنندیس خونکاس، سینا گندیه و دیگان انکشاف یافت. در رمانهای ه. لگیری ، ستو. 1906) «النگه» (1939) ، «موجهای به ساحل لطمزنندة بهر» (1949) ، «آتش و نوای آن» (1970) و اثرهای اشتراکچیان مبارزة ضد امپریالیستی-شاعران x. اینماردا کواسته (تولد 1892) ، x. ا. کارّیتخیر (تولدش 1908) ، ف. منریکه کبریره (تولدش 1908) موضوعهای اجتماعی انعکاس یافتهاند. نویسنده x. ل. گانسلیس در اثرهای خود حیات محنتکشان و مبارزة آنها را بهر خوقوق خود تصویر کرده است. میعماری و صنعت تصویری. در تیرّیتاریة پوارتا-pیکا از آثار مدنیّت قدیمی هندیان صورت و تصویرات روی دیوار غارها، حکاکی روی سنگ و چوب باقی مانده است. از عصر 16 تا ابتدای عصر 20 تمام عمارتهای شهرها به اسلوب اسپنی (بناهای دیوارهایشان غفس سنگین و روی حولیدار) بنیاد شدهاند. کلیساهای عصر 16 با اسلوب گاتیکه بنا یافتهاند. سال 1950 مرکز اتّحادی
سنعت پوارتاریکایها تشکیل گردید، که معمار، هیکلتراش، بناکار، گرفیک و رسّامان آن به حقانی تصویر نمودن ظهورات اجتماعی حیات خلق میکوشند.
تیتر. در عصر 19 در پوارتا-ریکا اثرهای دراماتورگان ا. تپیه-ا-ریویره، ل. لارینس تارّیس، ر. میندیس کینانیس و دیگران به صحنه گذاشته شدند. سال 1832 در سن-خون اوّلین تئاتر دائمی «کالیسّا پوبلیکا» گشاده شد. زوراً به ایالات متحدة امریکا همراه کرده شدن مملکت (سهیک یکم عصر 20) ترکقیات تئاتر ملّی را بازداشت. سال 1935، بعد آن که ه. بیلول گروپّة «ارییتا» را تشکیل کرد، در صنعت تئاتر پیشروی مشاهده شد. فعالیّت «ارییتا» را تئاتر انیویرسیتیت دوام داد. دراماتورگها ف. ارّیو، ه. لگیرّی، ف. سیرّه بیردیسیه، م. م. بلّیستیر، ر. مرکیس در پیشرفت تیتر ملّی سهم ارزنده گذاشتند. از سال 1958 در مملکت فستیوالهای تئاتری گذرانیده میشوند. در سن-خون تئاترهای «تپیه»، «له پیرله»، «اتینیا»، «الته ایسّینه»، تئاتر انیویرسیتیت کار میکونند. ریجیسّیار و اکتوران نامی مملکت ا. رادریگیس، x. مرّی را، پ. کبریره، پ. نسریا، ه. دی له لستره، پ. ارینس و دیگران در ساحة دراماتورگیه خذمت شایسته کردهاند.