بازار

بازار (پهلویی واجار) ، محل مخصوص خرید و فروش کالا، خوراک و هر نوع اشیا، کوچة بالاپوشیده، که از دو سویی دوکانها دارد. در بازار دو روند به عمل می‌آید: یکی فروش مال (در این حال مال به پول تبدل می‌یابد، یعنی پ-م) ، دوّم خریداری مال (یعنی پول به مال مبدّل می‌شود، م-پ).

بازار تاریخ قدیمی دارد. در عهد ساسانیان (226-651) بازار رونق زیاد گرفت و در تیسفون و سیلیوکیة قدیم بازارهای کاه‌فروشان مشهور و معروف بوده‌اند. در این دوره گرداگرد شهرها را دیواری به نام باره (حصار) احاطه کرده، تاجران و کاسبان در قسمت درونی آن می‌زیستند و مال و منال خود را به دیهکانان و مزدوران و کمبغلان، که بیرون از دیوار شهر باششگاه داشتند، پیشنهاد می‌کردند. در نخستین سده‌های دوران اسلامی با وسیع‌شوی شهرها شهر‌نشینان کم-کم محل سکونت خود را از داخل شهرها به بیرون بردند و بازارها در داخل ماندند.

در دورة دولتداری سامانیان (882-1100) شهر گسترش بیشتر یافته، بخشی از خانه‌های آن بیرون از باره ساخته شدند و اندک-اندک بازارها در میان خانه‌ها جایی گرفتند. بازارها رسته‌های باریک و درازی داشتند، که دوکان و حجرخای بازرگانان و کاسبان در دو سوی آن قرار داشتند. محل بُرش رستة بازارها را چهارسو می‌نامیدند. چهارسوها مهمترین بخش بازار و بازارها یکی از رکنهای اساسی شهرهای آن زمان به شمار می‌رفتند. مسجد جامی شهر را، عادتاً، در کنار بازار و بیشتر در چهارسوهای بزرگ بازار می‌ساختند. بازار بیشتر شهرها خانقاه، گرمابه، آب‌انبار و غیره داشتند. بخشهای مهمّ دیگر بازارها کاروانسرا، خان یا سرا (حجره‌ها) ، تیم (بازار مخصوص بالاپوشیده) و تیمچه بودند. کاروانسرا جای فرود آمدن، منزل کردن کاروانها، انبار کردن مال و اموال آنها و حمل و نقل به بازارهای دیگر شهر بوده است.

بازار منطقة مویینی برای داد و گرفت و نهاد مهمّ اقتصادی و اجتماعیست، که فعالیّت آن را شخصان مخصوص از بازرگانان خرد و بزرگ اداره می‌کنند. بازار کلمه و واجة خاص فارسی-تاجیکی بوده، از سرزمین نیاگان ما به سرزمینهای دیگر جهان، به مانند ترکیه، هندوستان، افریقای شمالی، اروپا و روسّیه رفته است. نمونه‌های بازار از گذشته‌های دور در سرزمینهای تاریخی تاجیکان و ایران و بعضی از قلمروهای کهن جهان وجود داشته است. بازارها، عادتاً، در مرکز شهرها جایی گرفته، شکل و معماری خاص دارند. بازار در تمام کشورها از نگاه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و غیرة جامعه نقش مؤثر داشته است.

بازارهای دائمی بازارهایی هستند، که بر اثر وسیع‌شوی شهرها و وسعت‌یابی بازارگانی در شهر پدید آمده‌اند. این بازارها مرکز اصلی داد و گرفت و تجارت در شهرها هستند و در اقتصاد مردم شهرن-شین نقش مهمّی دارند. بازار دائمی، معمولاً، مجموعة مستقل از رستة بازارها، تیم و تیمچخا، کاروانسرایها، میدانها، بناهای مذهبی، مدرسه، حمام و دیگر مکانهای عمومی، مانند محلهای غذاخوری و قهوه‌خانخا، جایخانه و آشخانخا است. تاجران و هنرمندان و کاسبان در دوکانهای خردی وابسته به پیشه و مال و موادّ خود در رسته‌ها، یعنی، گذرگاهها و بازارهای خرد سفی مستقل با خرید و فروش می‌پردازند (رستة زرگران، مسگرها، فروش قالینها، اسباب و آلات روزگار و غیره). در بازار کسی سکونت ندارد، خنگام شب و روزهای استراحت آنها را می‌بندند.

بازارها، معمولاً، از سه بخش اصلی عبارتند: رسته‌ها (گذرگاه بازار) ، مجموعة خان یا سرا و کاروانسرا، اینچنین مجموعة بالاپوشیدة تیم، تیمچه و رفها هستند. در هر شهر، معمولاً، یک یا یکچند بازار بزرگ و چندین بازار بالاپوشیده یا گشاد نه آن قدر کلان وجود دارد. دوکانداران این بازارها نیازهای روزمرّه یا هفتگی مردم محله‌ها را تأمین می‌کنند.

بازار در جامعه‌های شهری از گذشته تا به امروز نقش و اهمّیّت مخصوص داشته است. مهمترین نقش بازار نقش اقتصادی آن است، که مثل یک قانون داد و گرفت، بخصوص بازارگانی، مبادلة بین فروشنده و خریدار مال و چیزهای گوناگون را برقرار و در نتیجه ارزش مالها را مویین می‌نماید. جریان داد و گرفت مال و مواد در بازار به سیاست اقتصادی دولت تأثیر زیاد می‌رساند. بازار مکانیست، که رکود و رونق اقتصادی در آن آشکار می‌شود. بازار، عادتاً، مکان جمع‌شوی و رفت و آمد پیوستة مردم کسب و کارشان گوناگون بوده، خبرهای اقتصادی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی و واقعه‌های به‌املامده در این جا باسرعت از دهان به دهان گذشته، در شهر پهن می‌شوند. بازار موقتی برای مبادله و یا فروش چاروا، محصولات کشاورزی، مصنوعات دستی و مالهای صناعتی در دیهه‌ها، شهرها، مکانهای علی‌حده در وقتهای مویین برپا می‌شود. بازارهای هرروزه، هفتگی، دوهفتگی، موسمی، سالانه و بازارهای نمایشگاهی از نوع بازارهای موقتیند. بازار هرروزه در محلة یک شهر برپا می‌شود. بازار هفتگی، مانند جمعه‌بازار و شنبهبازار، ماشینبازار، مالبازار در یک هفته یک بار در جای مویین برگزار می‌گردد و در دهات نه تنها محل داد و گرفت، بلکه محل دید و بازدید ساکنان نیز می‌باشد.

بازارهای موسمی در فصلهای بهار و تابستان به مدّت یکچند روز برپا می‌شوند. زمان برگزاری این بازارها با نیازهای موسمی یا جمع‌آوری حاصل (جشن حاصلات) هماهنگی دارد.

بازارشب یا بازار شب در گذشته در آسیای میانه، در شهرهای کلان، عادتاً، در روزهای عید و ماه رمضان برپا می‌گردید. بازارشب در یکی از خیابانهای کلان شهر یا میدان مخصوص تشکیل شده، در کنار کوچه‌ها، در دوکانها و چایخانه‌ها چارپایه و پیشخوانها گذاشته، انواع شیرینیها، میوه‌های گوناگون و غذاها آماده و پیشنهاد مردم می‌شدند. این یکی از عنعنه‌های در این زمان فراموش‌شدة مردم ماست.

خالا اصطلاح بازار مضمون وسیع گرفته، مقصد آن رساندن مفهومهای گوناگون اقتصادی می‌باشد. مثلاً، بازار نفت، بازار جهانی، بازار سیاه، بازار مشترک، بازار کار. بازار مشترک اورولا یا جامعة اقتصادی اروپا سازمانیست، که گروهی از کشورهای اروپایی تشکیل داده‌اند. دولتهای آلمان، انگلیه، اتالیا، اسپنیه، ایرلندیه، بلژیک، پارتوگلیه، دنیه، فرانسه، لوکسیمبورگ، حاللند، یونان، شویتسیه، اوستریه و فنلندیه عضو این سازمانند. هدف این سازمان بهتر کردن زندگی مردم کشورهای عضو و هماهنگسازی سیاستهای اقتصادی و اجتماعی آنهاست. یکی از معیارهای اصلی بازار معاصر موجودیّت رقابت می‌باشد. برای آن که بازار رقابت‌پذیر باشد، در آن باید یکچند خریدار و فروشندة از هم ناوابسته شرکت نمایند. نوعهای بازار: محلی، منطقوی، ملّی، جهانی، استحصال‌کنندگان، استعمالکنندگان، مؤسسه‌های دولتی، واسطه‌های استحصالی، مال و خدمترسانی، مالیوی، مالکیّت ذهنی، محدود، فراوان، آمیخته، اسعار، فوری، مالیوی، ذخیروی و بازار «سیاه».

به عرصة وجود آمدن دولتهای صاحب‌استقلال مالکیّت خصوصی را از نو زنده ساخته، برای وسعت مناسبتهای بازاری شرایط مساعد فراهم آورد. از جمله در تاجیکستان به حیات تطبیق نمودن اقتصاد بازاری با مرحلة صفتاً نو وارد گردید. قبلاً در دوران سابق اتّحاد شوروی مناسبتهای بازاری خیلی محدود بود. امروز با کوشش حکومت و دولت تاجیکستان بازار و مرکزهای باحشمت و بزرگ تجارت چه در پایتخت کشورمان و چه در ولایتها و ناحیه‌های آن بنیاد شده‌اند و می‌شوند. تاجیکستان صاحب‌استقلال امروز با بسیار کشورهای همسایه و خارجی دور و نزدیک مناسبتهای تجارتی مستحکم برقرار نموده است و آن، قبل از همه، به منفعتهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تجارتی کشور ما به راه مانده شده است. برای رشد و تکامل مناسبتهای بازاری مرکزها و شرکتهای زیاد تجارتی فعالیت دارند، که به طلبات زمان جوابگو هستند. این زمان بنیاد بازارها در زمینه و ساخت عنعنوی بازارهای قدیمی در بسیار ناحیه‌های جمهوری علامت دلبستگی به معماری نیاگان می‌باشد. در ولایتهای سغد، ختلان و بدخشان بازارهای نو سرحددی با کشورهای همسایه چین، قرغیزستان و افغانستان تشکیل شده‌اند، که برای مستحکمشوی دوستی خلقها و کشورها، بیهسازی وضع اجتماعی و شرایط زندگی ساکنان جانبخا نقش مهم می‌بازند.

نوعهای زیرین بازار موجودند:

بازار سرمایة قرض‌دهی درازموهلت. بر خلاف بازار پول، که در آن اساساً عملیات از روی مبلغ‌گذاری کوتاهموهلت صورت می‌گیرد، در این بازار عملیات با کاغذهای قیمتناک (سهمیه‌ها، وام‌برگها) انجام داده می‌شود.

بازار طلا-مرکزهای مخصوصی، که در آن فروش دائمی طلا صورت می‌گیرد.

بازار فاروردی اسعاری-بازار اسعار، که در آن معاملات به مهلت مویین صورت می‌گیرد و در آن چا شرکتها می‌توانند عملیات خیج کردن (خیجینگ)-ا خوفهای اسعاری را عملی نمایند.

بازار سهمیه -مجموع مناسبتهای اقتصادی بین فروشندگان و خریداران کاغذهای قیمتناک – سهمیه‌ها. سودای سهمیه‌ها در بازار کاغذهای قیمتناک همچنین با اصولهای غیریبیرجوی انجام داده می‌شود. شرط و ترتیب سودای سهمیه‌ها با قانونهای دخلدار تنظیم کرده می‌شود.

بازار پذیره‌های بانکی-یک قسم بازار سرمایة قرضی، که در آن ویکسیلها و دیگر سندهای پرداخت پذیرة بانکدار خرید و فروش می‌شوند.

بازار دلار اروپا-بازار عمومیوروپایی دلار امریکایی، که با زودعملی و فعّالیّتمندی زیاد خود فرق می‌کند؛ از صدها بانکهای میانرو، که در مرکزهای نسبتاً کلان اروپا جایگیرند، عبارت است. در این بازار نظر به یکچند بازار ملّی پول برای صاحبان سرمایه از مبلغ‌گذاری درآمد بیشتر می‌آرد.

بازار وام‌برگ اروپا-مناسبتهای استوار وابسته به عهده‌داریهای قرضی هنگام گرفتن قرضهای درازموهلت با اسعار اروپایی، که در شقل وام‌برگ قرضگیران به رسمیت درآورده می‌شوند.

بازار واسطه‌های قرضی-بازاریست، که در آن عملیات مبلغ‌گذاری میانموهلت و درازموهلت انجام داده مشود؛ با بازار پول رابطة نزدیک دارد.

بازار قرارداد-پلتة سودا، که آن را کمیسیون سودای ایالات متحدة امریکا در بازار معاملات مهلتدار مالی همچون بازار همان مال مویین می‌کند.

بازار سرمایة کوتاهموهلت-بازاریست برای میانروهای برجه، که کاغذهای قیمتناک بااعتماد کوتاهموهلت: ویکسیلها، تصدیقنامه‌های امانتی، پذیرة بانکی، ویکسیلهای تجارتی را خرید و فروش می‌کنند.

بازار بینیبانکی-یک قسم بازار سرمایة قرضی، که در آن ذخیره‌های آزاد پول مؤسسه‌های قرضی موقتاً جلب گردیده، در بین بانکها، اساساً، در شکل امانتخای بینیبانکی به مهلت کوتاه جایگیر کرده می‌شوند.

بازار آزاد-خرید و فروش کاغذهای قیمتناک از جانب بانک مرکزی با مقصد تأثیررسانی به خجم پول موجود در معاملات و حجم کریدیتها. عملیات، اساساً، با کاغذهای قیمتناک کوتاهموهلت خوکومتی و بعضاً با کاغذهای قیمتناک میانموهلت و درازموهلت گذرانیده می‌شود.

بازار سرمایة قرضی-مجموع مناسبتهای اقتصادی، که جمع شدن مبلغخای آزاد پولی، تبدل آنها به سرمایة قرضی و تقسیم دوبارة آنها در بین اشتراکداران روند تکراراستحصال را تأمین می‌کنند.

بازار مال (کار و خدمترسانی) از دایرة گردش مال (کار، خدمترسانی) تشکّل می‌یابد، که از روی امکانیّتهای فروشنده (خریدار) برای واقعاً و بی خراجات علاوگی پیشنهاد کردن (خریداران) مال (کار و خدمترسانی) در محل به فروشنده (خریدار) نزدیکترین در داخل کشور و بیرون از آن مویین می‌گردد.

دبیات: ایکانامیچیسکیه اینتسیکلاپیدیه. مسکو، 1999؛ britanica. نستالنیه اینتسیکلاپیدیه. مسکو، 2008؛ رحیم‌زاده ش. معاملات پولی و قرض. دوشنبه، 2008.            ر. ک. رجب‌اف، ا. رحمت‌الله‌ه