بازاردره

بازاردر، دمنة شهر قدیمی عصرهای 10-12 در وادی د. آقجیلغه، شاخاب چپ مرغاب در پامیر شرقی. آن از کاروانسرایی، اقامتگاه، قبرستان، حمام و آتشکده عبارت بود. کاروانسرایی از دیوارهای سنگین چارکنجشکل ساخته شده، مساحتش 2000 م2 می‌باشد. کوچة مرکزی کاروانسرایی 43 م درازی داشته، 2 درآمدگاه-شمال شرقی و شمال غربی داشت. داخل کاروانسرایی از دو حولی به هم نزدیک (با مساحت 90 م2) ، یکی برای اقامت و دیگری برای هیوانات عبارت بود. خانه‌های اقامت در شقل راست‌کنجه و چارکنجه (مساحت 11، 8-20، 2 م2) درون به درون ساخته شده، برآمدگاهش به کوچة مرکزی بوده است. کاروانسرایی آشخانه نیز داشته است. از دو طرف کار­وانسرایی دو خانه‌چه برای ستانیدن ‌انداز از سوداگران خارجی ساخته شده‌اند. از روی معلومات خطّی در عصر 10 از 1 اشتر 2 درم و از 1 توپ متاع 1 درم ‌انداز ستانده می‌شده است. وقت حفریات از کاروانسرایی باقیماندة متاعهای پشمین، پختگین، ابریشمین و کلک و کاغذ پیدا گردیدند، که آنها را تاجران برای فروش می‌آوردند. موضع ساختمان (100-130 م2) از کوچة دوطرفه عبارت بوده، در هر دو طرف آن زیاده از 80-90 خانة هم‌مانند جمعیّتی و اقامتی ساخته شده‌اند. همة خانخای اقامتی از 3 کیسم: آشخانه، انبار (خزینه) و جایی برای هیوانات عبارتند. در نزد خانه‌های اقامتی اوستاخانه موجود بوده، از داخی­ل آن باقیماندة آهن، آرایشات زنانه و پایفزار یافت نموده‌اند. آشخانه از آتشدان، انبار و صفّچه عبارت است.

قبرستان بیرون از اقامتگاه جایگیر بوده، در آن چا 448 قبر با دو طرز موجودند، که یک قسم قبرهای راست‌کنجه از سنگ ساخته شده، بالایش با تخته‌سنگ و خاک پوشانده شده است. بلندی آنها 15-30 سم-را تشکیل می‌دهد. قسم دیگر قبرها برابر زمین هموار بوده، از دو طرف (سر و پا) دو سنگ راست مانده شده است. عمق داخل قبرها 40-70 سم بوده، چار طرف آنها با سنگهای میده دیوار کرده، بالایش با تخته‌سنگ پوشانده شده است. در داخل قبر دست و پای جسد را راست نموده، سرش را به طرف شمال شرقی تاب می‌دادند. این طرز گورکنی در بدخشان از عصر برنج معلوم است.

دورتر از قبرستان در نزدیکی رود حمام جایگیر است. از بس که مردم آتش‌پرست بودند، در نزد خان­های زیست معبد آتش نیز جایی داشت. معبد از سه خانة درونبدرون عبارت بوده، دیوارهایش از سنگ (60-70 سم) و لایی ساخته شده‌اند. بازیافت نادرترین آتشکده دیگ برنجی است. از بازاردره باستان‌شناسان دانه‌های گندم، جو، برنج نخود، ماش، تربوز، حربوزه (همچنین پوستش) ، کد و، از درخت و بتّه‌های میوه‌دار: سیب، ناک، زردآلو، توت، انجیر، چارمغز زمینی، عنبرباریس و بادام را پیدا نمودند، ولی وابسته به وضع نسبتاً سرد اقلیم رویاندن و پرورش این زراعتها معمّاست. پالیازالاگها در بازاردره استخوان 3723 هیوان خانگی (بز، گوسفند، خوشگاو، گاو، اسپ، اشتر) و وخشی (نخچیر، می‌شک (ارخر) ، گراز، خرگوش، سوگور) و چندین نوع پرنده‌ها را پیدا نمودند. از محصول دست آهنگران پیکان و نیزه‌های از خوله‌های گداخته قالبریز شده، میخهای خرد و بزرگ، کارد، زنجیر، سوزن، درفش، خایسک (بالغه) ، از هنر دست زرگران-انگشتری، دستپانه و گشوارهای مسی و دیگر نوع فلز؛ از هنر نجّاران ستون و بالار و در و دریچه‌های خانه‌ها یافت شده‌اند. همچنین اسباب و انجام فراوان روزگار-کاسه و طبق، قاشق، زین و ابزار اسپ، فانه و بال چوبی، سیخ جرابّافی، باقیمانده‌های سازهای موسیقی (رباب، تار، مضراب) و دانه‌های از استخوان ساخته شدة شطرنج به دست آمده‌اند. از متاعهای پختگین، پشمین، شاخیواری رنگه و نقشین، اینچنین پوست و چرم لباس می‌دوختند. پایفزارشان نمدی و چرمی گلدوزیشده بود.

تابستان سال 1966 ایکسپیدیتسیة باستان‌شناسی تحت راهبری م. ا. بوبناوه از بازاردره ظرف کدوگیی را پیدا نمود، که در داخل آن باقیماندة 67 سند کاغذی و کلکهای قمیشی موجود بودند. این بازیافتها را خادم انستیتوت شرق‌شناسی آ.ع. ا.ج.ش.س. آ. ف. اکیموشکین، د. م. فلیتی و شاگردش ک. ویره تحقیق نمودند، که آنها در روی متاع و کاغذ سمرقندی (از چوب درخت توگ) با خطّ فارسی و عربی با رنگ سیاه محلی ن­ویشته شده‌اند. بازیافتهای مدنیّت مادّی گواه آنند، که بازاردره با پامیر غربی، نواحی آسیای مرکزی، ترکستان شرقی، افغانستان، ایران و هندوستان رابطة مدنی و تجارتی داشت.

دبیات: استاریه گارنا-بدخشنسکایی اوطانامنایی آبلست. ت. 1. دوشنبه، 2005.                                                                                           م. بوبناوه، س. غلامشایف.