بازگشت ادبی

بازگشتی دبی، پدیدة مهمّی در ادبیات عصرهای 18 – 19 ایران. اکثر محقّقانی، که در خصوص بازگشت ادبی اندیشه رانده‌اند، آن را چون سبک تازة ادبی به قلم داده‌اند. یحیی آریانپور آن را نهضت ادبی و د. کمیسراو“مکتب شیرین”نامیده است. بنا بر این بازگشت ادبی را نه سبک، بلکه رویة ادبی گفتن بهتر است، زیرا از لحاظ سبک و اسلوب آثار بدیعی این دوره از آفریده‌های سبکهای خراسانی و عراقی تفاوت جدّی ندارد.

  چنان که معلوم است، در عصرهای 16 – 18 مرکّبی و پیچ در پیچی سخن، خیال‌بافی و سخن‌بازیهای سبک هندی پیوسته با دیگر عاملهای اجتماعی، سیاسی  و فرهنگی باعث تنزّل حیات ادبی گردیدند. از این رو، ادیبان برای رهایی بخشیدن ادبیات از این پریشانیها راه اساسی را در رو آوردن به سبکهای خراسانی و عراقی دیده‌اند. بدین وسیلرویة تازه‌ای در شعر و ادب به وجود آمد. شاعران این دوره اساساً به طرز بیان سخنوران عصرهای 10 – 14 پیروی می‌کردند. در مورد اوّلین شاعری، که اساس این رویّه را گذاشته است، یا در تشکّل آن بیشتر خدمت کرده است، محقّقان اندیشة گوناگون دارند. از جمله، نصرت تجربه‌کار از راهنمایان بازگشت ادبی هاتف اصفهانی را مقدّم بر دیگران می‌شمارد. ابراهیم سفایی، نجاتی و لطفعلی صورتگر فتحلیخان سبا را پایه‌گذار این رویه می‌دانند. چندی از دانشمندان، مانند ملک‌الشّعرا بهار، عبّاس اقبال و یحیی آریانپور شاعر نمایان نیمة اوّل عصر 18 سیدلی مشتاق را اساس‌گذار بازگشت ادبی شماریده‌اند. در واقع، مشتاق یکی از نخستین شاعرانیست، که از سبک هندی رو به سبکهای قدیم شعر فارسی آورد و در اصفهان با نام“مشتاق”انجمن ادبی تأسیس داده، شاعران را در این رویه راهنمای و تشویق می‌کرد. در اندوره با پشتیبانی نشاط اصفهانی در اصفهان انجمن“نشاط”و با سروری فتحلیشاه قاجار در تهران انجمن“خاقان”عمل می‌کرد، که فعالیّت آنها نیز به ترغیب و تشویق و ترویج بازگشت ادبی نگرانیده شده بود. بدین وسیله رویة بازگشت ادبی به زود در سراسر ایران پهن شد و از جانب شاعران خوب دسگیری یافت. اکثر ادیبان دور از سبک هندی، که سبکی دشوارفهم بود، دست کشیده، رو به رویة بازگشت ادبی آوردند و در پیروی شاعران قدیم، مثل فردوسی، فرّخی، عنصری، خاقانی، انوری، معزّی، سعدی، حافظ ایجاد می‌کردند. به تعبیر دیگر، اساس رویة مذکور را تقلید و پیروی به سبکهای پیشین تشکیل می‌داد.

  تتبّوع و نظیره‌نویسی در تمام دوره‌های تاریخ ادبیات ایران معمول بود، ولی در دورة بازگشت ادبی آن رواج یافته، بروکن اساسی این رویه تبدل یافت. در ایجادیات شاعران این دوره طرز معمول و سنّتی نظیره‌نویسی، که شعر گذشته را از هر جهت – هم از لحاظ قالب و شکل، هم از جهت موضوع و مندرجه پیروی نموده، اکثراً یک مصرع شعر مورد تتبّوع را اقتباس می‌کردند، مشاهده می‌شود. تضمین و نظیره‌های استادانه به شعرهای فرّخی، انوری، معزّی، خاقانی، سعدی و حافظ در دیوانیو اشعار صبا، سروش اصفهانی، قاآنی و امثال آنها بیشتر به نظر می‌رسد. ولی یک گروه شاعران این دور، از قبیل نشاط، مجمر، وصال، فروغی اصول دیگر پیروی را پیش گرفته‌اند، که آن را پیروی کلّی یا عمومی نامیدن ممکن است. در ایجادیات این شاعران، مخصوصاً، در غزلیات آنها بیش از همه تأثیر عمیق ایجادیات سعدی و حافظ مشاهده می‌شود.

  یکی از مهمترین خصوصیتهای ادبیات دورة بازگشت ادبی، که موهقیقان به آن اشاره‌ کرده‌اند، سادگی شکل و اصول است. تقلید و پیروی به شعر شاعران گذشتدایرة نظر و چشم‌اندازی ادیبان دور را محدود کرد. کوشش شاعران بیشتر به آن روانه شده بود، سبک و طرز اندیشه و بیان شاعران پیشین را از نو برقرار نماچند. از این جاست، که در آثار آنها روح زمان، مهمترین خصوصیتهای حیات اجتماعی دور خیلی کم احساس می‌شود.

  با وجود این رویة بازگشت ادبی در ساده‌تر و به مردم نزدیکتوور کردن ادبیات تأثیر مهم گذاشته، برای تشکّل ادبیات معارف‌پروری و دموکراتی ایران در ابتدای عصر 20 زمینة مساعدی فراهم آورد.

  ادبیات: برگینسکی ا. س. ، کمیسراو د. س. پیرسیدسکیه لیتیرتوره. مسکو 1963؛ ملاّاحمداو م. نشاط و مجمر (از تاریخ عددبیات ایران در عصر 19). دوشنبه 1983؛ همان. در عالم ایران‌شناسی. دوشنبه 2005؛ ملاّاحمداو م. ک واپراس و آ فارمیراونیی  ا رزویتی نپرولینیه «بازگشت» («وازورشینی») و لیتیرتوری ارنه. سریدنیی واستاک. استاریه ا فیلولوژی. دوشنبه 1983.