باتسونه

باتسون (botswana) ، جمهوری باتسونه، دو­لت در افریقای جنوبی. با جمهوری افریقای جنوبی (جج) ، نمیبیه، زمبیه و زیمببوی هم‌سرحد بوده، راه بحری ندارد. مساحت آن 600، 4 هزار کم2. اهالی­ش 2، 1 ملن نفر (2012). پایتختش شهر گبارانی. به 9 آکروگ (دیستریکت) و 5 شهر مونسیپلی: گبارانی، فرنسیستون، سیلیب-پخیکوی، لابتسی و جونین تقسیم شده است. عید ملّی‌اش روز استقلال-30 سپتامبر (از 1966). اسعار ملّی-پوله.

ساختی دولتی. باتسونه-جمهوری پارلمنتی در هیت اتّحاد بریتنیه. طبق کانستیتوتسیة سال 1966 قبولگشته حاکمیت قانون‌برآر-پارلمنت دوپلتگی در هیت اسّمبلیه (مجلس) ملّی و پل­تة پیشوایان می‌باشد. اسّمبلیه ملّی از 64 نماینده عبارت است، که 57 نفرشان در رعیپورسی عمومی‌خلقی به مهلت 5 سال انتخاب گردیده، 4 نفر دیگر از ت­رف پرزیدنت تعیین می‌شوند. در هیت پارلمنت، همچنین پرزیدنت، پراکورار ژنرالی و سروزیر دا­خیل می‌شوند. پلتة پیشوایان از 15 عضو عبارت بوده، مقام مشورتی پارلمنت به حساب می‌رود. مقام عالی قانون‌برآر-حکومت. سردار دولت و حکومت-پرزیدنت، که از طرف اسّمبلیه ملّی به مهلت 5 سال انتخاب می‌شود و حقوق یک بار از نو انتخاب شدن دارد. حاکمیت سودی از سود عالی و سود شکایتی (اپیلّیتسیانی) عبارت است. باتسونه عضو زیاده از 30 سازمان بینلمیللی، از جمله سازمان ملل متّحد، اتّحاد افریقا، سازمان رشد افریقای جنوبی می‌باشد.

‌طبیعت. باتسونه مساحت زیاد پستخمی کلخر و پشته‌کوههای اطراف آن را اشغال کرده است. ریلqیفش هموار، قسم شرقی-سیر تپّه. بلندی میانه‌اش از سطح بهر 800-1200 متر، نقطة بلندترینش کوهی سادلا (1370 م). اقلیمش در جنوب سوبتراپیکی و خنک، در شمال-تراپیکی. حرارت میانة ژانویه 21-27°س، ژوئیه 16°س. بارشات سالانه-500-600 مّ (در کلخر کمتر از 250 مّ). در قسم بیشتر حدود باتسونه دریای دائمی موجود نیست. در شمال غرب دریای آکونگا (درازی‌اش 1600 کیلومتر) به کول آکونگا می‌ریزد و دورتر از آن کول شور مکگدیکگد موجود است. دریاها اساساً به حوزة لیم­پاپا تعلق دارند. خاکش سیرسنگ بیابانی، در ش. خاک ریگدار و شورزمین به نظر می‌رسد. نباتاتش دشتی و دشتی و بیابانی بوده، در آن بیشتر بتّه و نیم‌بتّه‌ها، درختان اقاقیا، بابب و غیره می‌رویند. در ریزشگاه دریای آکونگا رستنیهای تراپیکی زیادند، اینچنین 60 نمود رستنیهای ایندیمیکی (تربوز خودرویی، صبر) وامیخورند. عالم هیوانات باتسونه گوناگون است؛ فیل، شیر، پلنگ، شغال، غزال، کفتار، ابلق، زرّافه. کلته‌کلاس و مارها (مارهای پیچان، اینکدار و غیره) خیلی بسیارند. حدودهای حفظشوندة باتسونه 4 باغ ملّی، 60 پرورشگاه (ممنوعگاه) می‌باشند. خطرهای طبیعی باتسونه-خشکیهای موسمی، شمال سیرگرد و غبار، که در ماه آگوست از طرف بیابان کلخر می‌وزد. مسائل ایکالاگی باتسونه: چراندن زیاد چاروا، بیابانشوی، نارسایی آب آشامیدنی. از ثروتهای زیرزمینی معدنی منگن، اسبیست، معدنی میس و نیکل، کانهای الماس و انگشتسنگ موجودند. باتسونه با زخی­رة کلان الماس (155 میلیون قیراط) در جهان جای دوّم را اشغال می‌کند.

هالی. اکثریّت اهالی (94%) باتسونه را خلقهای بنتوزبان تشکیل می‌دهند. بزرگترین آنها تسونه (79%) می‌باشد، که به خشت قبیله جدا می‌شود. 2 درصد اهالی اروپایها می‌باشند. زبان رسمی دولتی-انگلیسی و سیتسونگی. قریب 40 درصد اهالی پیرو مذهب و دینهای عنعنوی ملّی، 60 درصد نصرانیان (اساساً پراتیستنتها) می‌باشند. شهرهای بزرگترینش: گبارانی، فرنسیستون، مالیپالالی، سیلیب-پخیکوی.

تعریخ. اهالی محلی مملکت بوشمینها و گاتّینتاتها بودند. در عصر 17 آنها را بنتوهای از شمال آمده تنگ نموده، به بیابان کلخر راندند. در آخر عصر 18 اتّحاد قوی قبیله‌های سیتسونه به وجود آمد، که آنها به مقابل خلقهای دیگر می‌جنگیدند. خصوصاً در عصر 19 به مقابل قبیله‌های زلو (از اولاد حاللندیهای افریقای جنوبی) زد و خورد شدید به عمل آمد. سال 1885 پیشوایان قبیلة می‌سونه از ترس زیر ظلم برها ماندن حکمرانی بریتنیة کبیر را اعتراف کردند و بریتنیة کبیر زمینهای شمالی بیچونها با نام بیچونلیند را پراتیکتارت خود اعلان کرد. مبارزة اهالی محلی بر ضد حکمرانی مستملکداران انگلیس در سالهای 1933 و 1948 اوج گرفت. سالهای 1961-65 حرکت آزادی‌خواهی مملکت به مرحلة نو داخل شد؛ اوّلین حزبهای سیاسی تشکیل یافته، استقلالیّت را طلب می‌کر­دند. سال 1966 بیچونلیند جمهوری مستقل باتسونه ایع­لان شد و پیشوای حزب دموکراتی باتسونه-سیریتسی کخمه در رعیپورسی اوّلین عمومی‌خلقی غالب آمده، پرزیدنت نخستین انتخاب گردید. برابر اعتبار پیدا نمودن کانستیتوتسیة مملکت مجلس قانون‌برآر وظیفة مجلس ملّی را به دوش گی­ریفت. سالهای 1970-80 حدود باتسونه را تشکیلاتهای آزادی‌بخش دولتهای رادیزیه، نمیبیه و جمهوری افری­قای جنوبی (جج) به صفت پناهگاه مهاجران سیاسی استفاده می‌بردند. حکومت باتسونه برپا نمودن جمعیّت سیرنجاد دموکراتی و مستحکم کردن دوستی با دولتهای مستقل افریقا را مقصد سیاست داخلی و بیرونی خود اعلان کرده است؛ وه‌ای سیاست اپّرتیید را محکوم می‌کند. ناحیه‌های سرحددی باتسونه و حتّی پایتخت آن چندین بار دچار حملة سپاهیان افریقای جنوبی گشته‌اند. تهدیدهای داخلی در باتسونه تنها در سال 1994 بعد برهم خوردن نظام اپرتیید در جج به پایین رسید. باتسونه یگانه دولتیست، که تا امروز صاحب‌استقلالی طبق کانستیتوتسیه مقرّرگشته را نگاه می‌دارد. سیاست داخلی منظّم باتسونه را از یک دولت قفاماندة قشّاق به دولت دموکراتی و از جهت اقتصادی ترقّیکرده تبدل داد.

یقتیسادیات. تا به دست آوردن استقلال باتسونه به هیت 20 دولت قشّاقترین عالم داخل می‌شد، ولی به زود در سالهای 70 عصر 20 حجم مّد در یک سال تا 24% (یکی از بلندترین نشان‌دهنده‌ها در جهان) ر­سید. در آخر سال 1990 باتسونه یگانه دولت افریقایی بود، که بانک جهانی آن را از قطار دولتهای کمبغل بیرون اعلام داشته، در زینة «دولت درآمدناکی‌اش از درجة میانه بلندتر» جایی داد. ساحة اساسی اقتصادیات باتسونه صناعت استخراج معدن بوده، در افریقا از جهت فروش اشیای خام معدنی (منّیرلی) جای سوّم را اشغال می‌کند. در باتسونه صناعت استخراج الماس برتری داشته (سالی 34، 2 هزار کرت استخراج می‌شود) ، صادرات آن 90 درصد حجم مّد-را تشکیل می‌دهد (2010). این یکی از عاملهای پیشرفت اقتصادیات باتسونه نسبت به دیگر دولتهای افریقا گردید. در ب افریکا اساساً ال­ماس، اینچنین معدن میس و نیکل، کوبالت، انگشتسنگ، نمک آش، ساده استخراج کرده می‌شود. کشاورزی نیز یکی از ساحه‌های پیشرفته به حساب رفته، 80 درصد آن­ را چارواداری تشکیل می‌دهد. باتسونه در افریقا از جهت صادرات گوشت گاو در جای اوّل می‌ایستد. در باتسونه سنا­ت نسّاجی، لباس‌واری، کیمیا، استحصال کاغذ، پلسگمسّه، محصولات آهن، سیمان و تخته‌سنگهای آهن و بتونی، روغن رستنی، آرد، مبل، ارمغان برای سییاهان به راه مانده شده است. دو کامبینت گوشت بزرگترین دارد. زواد وصل‌کنی اوتامابی­ل باتسونه اتوماشینم کاریّه جنوبی و اتوبوسهای شرکت «والوا» را استحصال نموده، به مملکتهای آسیای جنوبی و استرالیا صادر می‌کند. شریکان تجارتی اساسی باتسونه-مملکتهای اتّحاد اروپا، جج. سییاهی نیز یکی از ساحه‌های سیردرآمد باتسونه بوده، درآمد سالانة آن 250 ملن دلار ایالات متحدة امریکا-را تشکیل می‌دهد؛ همه‌ساله به باتسونه 1، 1 ملن سییاه می‌آید. از حدود باتسونه راه آهن می‌گذرد (888 کیلومتر) ، که جج-را با زیمببوی می‌پیوندد. درازی تمام راههای اتومبیلگرد باتسونه 25، 2 هزار کیلومتر. باتسونه 86 ایراپارت دارد (ایراپارت بینلمیللی در گبارانی).

تندوروستی. ساحة تندرستی در باتسونه سست ترقّی کرده است؛ شفاخانه و کپینیکه‌ها اساساً در شهرها جایگیر بوده، اهالی مضافات از تجهیزات طبّی زمانوی محرومند. سال 2007-م 23، 9 درصد اهالی گرفتار سپید بود. هر سال از این بیماری در باتسونه 26 هزار نفر می‌میرد. در باتسونه همچنین بیماریهای سرایتی ورجه، سل پهن شده‌اند.

ماریف و یلم. به ساحة معارف قریب چاریک مبلغ بوجیت دولتی مصرف می‌گردد. بعد استقلال (1966) در تمام مملکت تعلیم حتمی اساسی به راه مانده شد، که باعث از بین رفتن نارسایی آموزگاران گردید. نظام تعلیم از مکتبهای ابتدایی (7 سال تحصیل) و میانه (مهلت تعلیم 5 سال) عبارت می‌باشد. در باتسونه دو کالج آموزگاری و کالج کشاورزی موجود است. ملومات عالی را دانشجویان در دانشگاه باتسونه می‌گیرند. در نزد دانشگاه دو انستیتوت ملّی عاید به رشد و تحقیقات صنعت عمل می‌کنند. در شهر گبارانی آثارخانة ملّی و نگارستان بدیعی، در ماچود آثارخانة مردم‌شناسی موجود است.

متبوات، ردیا، تیلیویزیان. طبق کانستیتوتسیة مملکت در باتسونه آزادی سخن عمل می‌کند و حکومت این را دستگیری می‌نماید. یک مطبعة دولتی در نزد دانشگاه و چندین مطبعة خصوصی عمل می‌کنند. 13 نامگویی نشریه‌های دوری موجودند. روزنامة حکومتی به زبان سیتسونه-«dikgang gompieno» و زبان انگلیسی-«daity news» نشر می‌شود. اگینتی اطّلاعاتی «botswana press agenty» (واره) ، پایگاه رادیوشونوانی دولتی، پایگاه تلویزیونی و پایگاه رادیوشونوانی خصوصی یرانه-fم برنامه‌های خود را به زبانهای انگلیسی و سیتسونه پخش می‌کنند.

دبیات: ناویه راسّییسکیه اینتسیکلاپیدیه. ت. 111 (1). مسکو،  2007؛ سترنы میره. ساوریمینّыی سپرواچنیک. مسکو،  2008.