بالیویه

بالیویی (bolivia) ، جمهوری بالیویه (pepublica de bolivia)؛ از 20. 10. 2010 نام رسمی‌اش-دولت بسیارمیلّت بالیویه (اسپنی estado plurinacional de bolivia) ، دولت در قسمت مرکزی امریکای جنوبی. در شمال و غرب با برزیلیه، در جنوب شرقی با پرگوه‌ای، در غرب با چل و پیر و، در جنوب با آرژانتین هم‌سرحد است. مساحتش 1098581 کم2، اهالی‌اش 10، 9 ملن (2012). پایخت رسمی‌اش-سکر، معمولی‌اش-له-پس. به 9 دیپرتمینت رسمی: کاچبمبه، له-پس، آر و را، پندا، پاتاس، سنته-کروس، تریخه و چوکیسکه جدا می‌شود. عید ملّی-روز استقلال-6 آگوست (از 1825) ، واحد پولی-بالیوینا.

ساختاری دولتی. بالیویه جمهوری واحد پرزیدنتیست. سردار دولت، حکومت و سرفرمانده قوّه‌های مسلّحش پرزیدنت بوده، همراه نایب پرزیدنت (در رویخت یگانه) به مهلت 5 سال انتخاب می‌شود. مقام عالی قانون‌گذار بالیویه کانگریسّ ملّی می‌باشد، که از پلتة نمایندگان (130 نفر، نمایندگان حزبها و حرکتها) و پلتة سناتورها (36 نفر) عبارت است. سود عالی، سودهای آکروگی و محلی عمل می‌کنند. اعضای سود عالی و سود کانستیتوتسیانی از جملة اعضای کانگریسّ ملّی به مهلت 10 سال، بدون حقوق ازنوینتیخابشوی، برگزیده می‌شوند. بالیویه عضو سازمان ملل متّحد، خزینة بینلمیللی اسعار، سازمان دولتهای امریکا، گروه اند و غیره می‌باشد.

‌طبیعت. بالیویه در منطقه‌های سوباکوتاری و تراپیکی نیمکرة جنوبی واقع بوده، در غرب قسم اساسی اند مرکزی و در شهر پستیهای پهناور را اشغال کرد­ست. سلسلة کوههای اند به دو شاخه – قطارکوه0 غربی و قطارکوه شرقی (در بنشان تپّه‌کوههای پونه، بلندیشان تا 3-4 هزار متر) تقسیم شده، در غرب به کاردل ییرة غربی و در شهر به کاردلییره-ریل (قطارکوخخای بلندترینش الّیمن-6682 متر، انکاومه-6550 متر) می‌پیوندند. از کاردلییرة شرقی با سرگه دیهه‌های بین و مماری، دره و وادیهای آنها جدا گردیده‌اند. همواریهای قسم شمال شرقی مملکت تا به پستیهای امزانیه می‌رسند.

ساختی گیالاگی. قسم غربی بالیویه در حدود منطقة چیندار کوههای اند، قسم شرقی‌اش در پلتفارمة امریکای جنوبی جایی گرفته، از منطقه‌های ولکان‌افشان دورة کینازایی (کاردلییره)-ا فروخمیدگیهای ترکشدار قشر زمین (اپتیپلنا) عبارت است. کاردلییره‌های مرکزی و شرقی از قَبَتهای بهری دوره‌های کیمبریی، آرداویک، سیلور و دیوان، ته‌نشستهای قطعوی کربن، بر و پلیاگین، قسم پلتفارمة امریکای جنوبی منسوب بالیویه از گنییسهای دورة تاکیمبریی، سلنیتسها و گرنیتها تشکّل یافته‌اند. ذخیره‌های بزرگ مینیرل، نفت، گاز، والفرم، سرمه، نقره، طلا، مس، الیکسیت، کانهای آهن، مرگنیتس، عورن، کورس، نمکسنگ، مرمر، بینتانیت، سنگهای قیمتی دارد.

یقلیم. بالیویه در منطقة اقلیم تراپیکی بلندکوه (پونه، کاردلییرة غربی) و نیمبییابان (در غرب) واقع گردیده، حرارت میانة ژوئیه 3-7°س، ژانویه-9-11°س می‌باشد. بادهای شدید و زودتغییریابی اقلیم مشاهده می‌گردد؛ برف قلّه‌های بلند و پیریخها آب نمی‌شود. همواریهای قسمت شرقی 4-5 ماه، شمال بالیویه تا 9 ماه به خشکشوی گرفتار می‌شوند. در جنوب مملکت حرارت میانة ژوئیه 17-22° س، ژانویه 24-28° س، مقدار بارشات سالانه در شمال 1300-1600 مّ، در جنوب تا 800 مّ می‌باشد. بالیویه ذخیره‌های آبی فراوان دارد: کول بزرگ تیتیککه (در بلندی 3810 م)؛ دریاهای دیسگودی را، بین، مماری، گوپاری یکجا شده، دریای مدییره (شاخاب امزانکه) را تشکیل می‌دهند. دریاهای قسم شرقی بالیویه، غیر پلکامیا و پرپیت از شدّت گرما میخوشکند.

خاک، نباتات. التیپلمای غربی را نیمبییابانها، قسمت شرقی مملکت را دشتهای تراپیکی بلند­کوه اشغال کرده‌اند. نشیبیهای شرقی کوههای اند از بیشه‌های تراپیکی، همواریهای شرقی از سونّه‌ها، قسم جنوبی از باتلاق‌زارها عبارتند. در بیشه‌ها درختان نهل، کوچوک، هینّی، بتّة کاکه، نیشکر، اوا­کدا، موز و غیره می‌رویند. عالم هیوانات بیشتر از لمه، گونکا، میمونها، تپیرها عبارت بوده، پرنده، خاینده، خزنده و حشرات گوناگون بومی (تهجایی) وامیخورند. 12 باغ ملّی دارد (مشهورترینشان-ناال کیمپفّ می‌رکدا، که سال 2000 به رویخت میراث عمومی‌جهانی یونسکو وارد گردید). آبخیزیها، سرمای شدید، در بلندکوهها-خطرهای طبیعی؛ کاستشوی حدود بیشه‌زاران، بادلیس (ایرازیه)-ا خاک، بیابانشوی، کمشوی نمودهای موجودات بیولوگی، از بین رفتن نوعهای ایندیمیکی، افلاسشوی آب مسائل ایکالاگی بالیویه می‌باشند.

هالی. اساس اهالی بالیویّه را دورگه‌ها (می‌تیسها)-ا اسپنی و هندوی به نام چالا تشکیل می‌دهد، که شماره‌اشان از حساب آمیزش با نمایندگان دیگر قبیله‌های هند و افزون می‌گردد. هندوهای کیچوه 30%، ایماره 25% و نسل سفیدپوست با اروپایها درآمیخته (بیشتر با اسپنیها) 15 درصد اهالی را تشکیل می‌دهند. ساکنان بیشه‌های تراپیکی شرقی مملکت را «هندوهای جنگلی» می‌نامند. زبانهای رسمی اسپنی، کیچوه، ایماره بوده، «هندوهای جنگلی» به زبانهای گو­ناگون منسوب عایلة زبانهای توپی-گورانی و اروکی حرف می‌زنند. 95 درصد اهالی بالیویه کتالیکها، باقیمانده معتقدان مذهبهای عنعنوی محلی و دینهای دیگر می‌باشند. حساب میانة درازعمری 65، 5 سال (مردها-62، 9، زنخا-68. 2) بوده، اهالی بیشتر از بیماریهای سرطان، ورنه، سل، اسهال خونین می‌فوتد. زیچی اهالی به حساب میانه 80، 1 نفر در 1 کم2. 63 درصد اهالی شهر‌نشین، در دیپرتمینتهای کاچبمبه و له-پس بیش از 8 درصد اهالی قابل محنت بیکار (2010) بوده، 93 درصد مردها و 80 درصد زنها باسوادند.

تعریخ. در حدود کنونی بالیویه از زمانهای قدیم قبیله‌های هندویان امریکا-آفرندگان تمدّن بلند ویسکچن (عصرهای 10-8 تا میلاد) و تیونکا (هزارسالة 1 تا میلاد-هزارسالة i میلادی) مسکنند. در اس­ر 14 خلقیت ایماره، که در بنشان کالیها بودند، از جانب انکها (کیچوه) تصرّف و به یکی از چهار مضافات-کالیسویوی دولتی تونتینسوی و همراه کرده شدند. سالهای 1532-38 کالیسوی و را اسپنیها غصب نموده، به هیت نایب-شاهیگری پیر و، که پیروی بالا یا باششگاه شاه چرکس نام داشت، وارد کردند (1776 در ترکیب له-پلته). در آن زمان پیر و بزرگترین استخراجکنندة نقره و پتاس کلانترین شهر در حدود ملکهای اسپنییگی بودند. اهالی تهجایی ضد استبدادگران اسپنییگی شورش می‌برداشت (خروج سالهای 1780-81 تحت سروری برادران کتر). همسنگر مبارز شهرتمند امریکای جنوبی سیمان بالیور-ا. سکری در نزدیکیهای موضع ایکوچا لشکر اسپنیّه را سرکوب کرد. 6. 8. 1825 پیروی بالا صاحب‌استقلال اعلان شده، جمهوری جوان را به شرف با­لیور بالیویه نام نهادند. کانستیتوتسیة اوّلین سال 1826 قبول گردید. سالهای 1836-39 بالیویه به کنفدراسی­یه پیر و-بالیویه داخل بود. در عصر 19 بالیویه به نامنتظمی حیات سیاسی-اجتماعی و تبدّلات سیر‌شمار مواجه بود. ضدیت با دولتهای همسایه موجب از دست رفتن یک قسم حدودش گشت. در نتیجة جنگها برای دریافت نفوذ در اقیانوس آرام (1864-66 و 1879-84) بالیویه از راه برآمد به ساحل محروم شد. در دورة جنگ یکم جهانی (1914-18) بالیویه، اگر چه سیاست بی‌طرفی را پیش می‌برد، انتنته را با محصولات صناعت کوهکاری تأمین می‌کرد؛ سال 1917 مناسبتهای دیپلماتیش را با آلمان قطع کرد. هنگام جنگ بین چک و پرگوه‌ای (1932-35) بالیویه از سه دو حصّة ‌هودود بحث‌ناک منطقة نفتدار چکا-باریل را از دست داد. بعد تبدّلات حربی و سر قدرت آمدن x. د. تا را رویلاوه (1936-37) و x. بوش بیسیرّه (1937-39) فعالیّت ماناپالیه‌های خارجی محدود و تمام ذخیره‌های طبیعی مملکت ملّی کنانیده شدند. در آوریل 1943 بالیویه ضد آلمان، اتالیا و ژاپن جنگ اعلان کرد. ضمن تبدّلات حربی ماه دی­کبر 1943 حکومت ملّتگراي گ. ویلیرّاال سر قدرت آمده، بعد کُشتار او (1946) حاکمیت به دست خونتة حربی گذشت. در نتیجة انقلاب سال 1952 س­نات کوهکاری ملّی، معارف دموکراتی، حقوق هندوها با ساکنان دیگر برابر کرده شد. نابسامانیهای اقتصادی سالهای 1952-56 و 1960-64 حکومت ملّتگرایان بالیویّه را وادار کرد، که به خصوصی‌گردانی ابژکتهای بخش دولتی و یاری سازمانهای مددگار امریکای جنوبی و دولتهای دیگر رویی آورد. سالهای 1964-82 در بالیویه چندین حکومت و نظام همدیگر را عوض کردند (از دو­رة صاحب‌استقلال اعلان شدن بالیویه 190 تبدّلات دولتی را از سر گذراند) ، از جمله آترید پرتیزنی ب. ه. چه گیوره تارمار کرده شد. اقتصاد بالیویه پست و بالا می‌رفت، به بحرانها گرفتار می‌شد. حرکت و حزبهای در پارلمنت غالبامده هم گاه موفق می‌شدند و گاه به استعفا می‌رفتند. مثلاً، دورة نه چندان طولانی و. پس ایستینسّا را بار چهارم (1985-89) پرزیدنت بالیویه انتخاب شد. پیشوای حرکت انقلابی چپگرا x. پسه سماره (1989-93) ، نمایندة حرکت mnr گ. سنچیس دی لاسده (1993-97) و دیگر شخصان سر قدرتامده نمی‌توانستند مسائل اقتصادی و سیاسی، بیکاری، مخالفت بین قومها و غیره را حل نمایند. منبعد دقّت اساسی باز به خصوصی‌گردانی اقتصادیات، لیبرالیزتسیة سودای خارجی، پست کردن بی‌قدرشوی پول ملّی و چاره‌های دیگر روانه شد، امّا سرعت سست رشد اقتصاد بالاروی واقع را تأمین کرده نتوانست. سال 1997 هوکومفرمای سابق و. بنسیر سوریس پرزیدنت بالیویه انتخاب شده، سال 2001، از سبب وضع بد سلامتی، استعفا داد (سال 2002 وفات کرد). سال 2002 پرزیدنت نوینتیخابشده گ. سنچیس دی لاسده به اعتراضهای خونین عاموی خلق تاب ناورده، مجبوراً به استعفا رفت. ک. د. می‌سّه هم بعد چندی حکومترانی (2003-05) وظیفه را ترک کرد. سال 2003 در مملکت «جنگ گاز» رخ داد. شورشگران ملّیکنانی صناعت گاز و تحت نظارت دولت قرار دادنّ آن را طلب می‌کردند. 10. 6. 2009 پرزیدنت بالیویه ایوا مارلیس ایمه دیکریتی به امضا رساند، که موافق آن بالیویه «دولت بسیارمیلّت بالیویه» نامیده شد. 20. 10. 2010 بالیویه با پیر و قرارداد به امضا رساند، که موافق آن یک قطعه زمین نزدیساهیلی پیر و به مهلت 99 سال به بالیویه اجاره داده شد، تا در آن برای خود بندر سازد. همین طریق، برای بالیویه بعد 127 سال باز راه به اقیانوس گشاده شد.

بعد بازگشت به ساخت کانستیتوتسیانی در بالیویه 70 حزب سیاسی به قید گرفته شد، که بزرگترینشان حرکت به سوی سوسیالیزم، حرکت انقلاب ملّتگرا، وحدت ملّی، نیروی نو جمهورییت‌طلب و غیره می‌­باشند. سازمانهای اتّفاقهای کسبة بالیویه: مرکز کارگری بالیویه، کنفدراسیون واحد اتّفاق کس­بة کارگران و دهقانان بالیویه. در بالیویه اینچنین سازمان حرکت هندوهای پچکوت و دیگر سازمانهای مردم تهجایی و حرکتهای ایکالاگی فعالیت دارند.

یقتیسادیات. بالیویه یکی از دولتهای نادارترین و رشدنکردة امریکای لاتینی می‌باشد. ابتدای عصر 20 تأمینگر اساسی اشیای خام مینیرلی برای صناعت فلزات رنگة ایالات متحدة امریکا و اروپا گشت. بعد پست رفتن نرخ محصولات صادراتی بالیویه به صادرات گاز طبیعی، سایه و محصولات از آن تییارشده پرداخت. از بس که شبکه‌های نقلیاتی کامل ندارد، منطقه‌های کناری مملکت از مرکزهای اقتصادی دور افتاده‌اند و داد و گرفت را در سرحدات دولتهای همسایه انجام می‌دهند. در اقتصادیات بخش خصوصی برتری دارد. شرکتهای بزرگ «کارپارسیان مینیره بالیوینه (comi-bol) ، «یسیمیینتاس پیترالیفیراس فیسکلیس بالیویناس» (ypfb) ، قسم سیرختهای اویتسیانی، شبکه‌های تلفنی، راه آهن، الکتروانیرگیه و غیره خصوصیند. مبلغ‌گذاران و صاحبکاران خارجی می‌توانند در همة ساحه‌های اقتصاد بالیویه بی‌ممانعت و بدون بقیدگیری فعالیت کنند. بالیویه 9 منطقة آزاد اقتصادی دارد. در بالیویه نزا­رت اسعاری وجود ندارد. مبادلة پولی و پرداختها اساساً (92%) با دلار ایالات متحدة امریکا صورت می‌گیرند.

سنات. در بالیویه اساساً کارخانه‌های خرد استحصال دستی و هنرمندی فعالیت دارند. بخش غیریدولتی و اقتصادیات پس‌پردگی آزادانه عمل می‌کو­نند. صناعت استخراجکننده (ویسموت، کورغاشیم، رخ، مس، نقره و طلا) اساس اقتصاد بالیویه می‌باشد. در استخراج سرمه در جهان جای اوّل را اشغال می‌کند. استخراج گاز طبیعی و نفت هم بخش مهمّ صادرات است. نبا-های کلان بالیویه: سنته-اسبیل در دریای وره-وره، کابرن و کوه در دریاهای همنام. صناعت کارکرد محصولات اساساً طلبات داخلی را تأمین می‌کو­ند (محصولات غذایی، تماکو؛ نسّاجی، مبل، چرمگری، کارکرد چوب و غیره). زوادهای نه چندان کلان سیمان و کارکرد نفت، مؤسسه‌های وصل‌کنندة تجهیزات و ماشینها (در له-پس) موجودند.

کیشاورزی. در بعضی منطقه‌های بالیویه زمینداریهای کلام محفوظ مانده‌اند. در اطراف شهرها و دیگر موضعهای اهالی‌نشین مجمعههای اگراسناتی و خواجگیهای فیرمیری تشکیل یافته‌اند (زمینهای کارم کمند). رستنی‌پروری، سبزه‌وات‌کاری، کشت غلّه‌دانه (وادیهای د. کاچبمبه) ، شالی، نیشکر، کافی، کاکئو؛ از زراعتهای تکنیکی کشت پخته به راه انداخته شده است. مواد مخدِّر در دامنکوههای اند کشت کرده می‌­شوند؛ از جهت کشت کاکه در جهان جای سوم را اشغال می‌کند (بعد کالمبیه و پیر و). در چارواداری پرورش چاروای کلان شاخدار، گوسفند، بز، خوک، الپک افضلیّت دارند. در خواجگی جنگل استحصال پوستلاخ درخت حنا، کوچوک بیشتر به نظر می‌رسد. ماهیداری در سطح صناعتی نیست.

نقلیات. در بالیویه شبکة نقلیات ترقّی نکرده است. درازی راه آهن همگی 3519 کم بوده، بالیویّه را با چل، ارگین­تینه، برزیلیه و پیر و می‌پیوندد. راههای ماشینگرد-نزدیک 70 هزار کم. شرکتهای «اییراسور» و «لّاید ایریا بالیوینا» تأمینگر اساسی راههای هواییند. بالیویه 1067 ایراپارت دارد (تنها خطّ دوش سمالیات در 16-تاش آسفالتپوش است). راههای آبی بیشتر ترقّی کر­ده‌اند؛ بندرهای اساسی-کابیخه (د. اکر) ، رورّینبکی (د. بین) و پوارتا-سوریس (د. پرگوه‌ای). لوله‌های انتقال گاز و نفت دارد. شریکان تجارت بالیویه برزیلیه، ژاپن، وینیسواله، ایالات متحدة امریکا، کالمبیه، شوییتسریه، روسّیه. بالیویه طبیعت زیبا داشته باشد هم، ساحة سییاهی ترقّی نکرده است. 64 درصد اهالی کم‌بضاعت، 21، 7% خیلی فقیرند. ساحة تندرستی نیز قفامانده بوده، بیماریهای سرایت‌کننده بسیارند. با وجود این، مر­کز طبّی بالیویه (جرّاحی دل و رگ) و مرکز تشخیص رادیولاگی «دکتریس کانتریسیس»، کلنیکهای نزد دانشگاههای بالیویه مشهورند. فوتبال، گالف، ورزش سبک نمودهای معمول ورزشند. کمیتة عالمپی بالیویه سال 1932 تأسیس یافته است.

ماریف. سطح معرفتناکی اهالی از 19-ساله با­لا نزدیک 88%. معارف تعلیمات تامکتبی (تا 6-ساله) ، ابتدایی، میانه و عالی را تأمین می‌کند. وزارت معارف، فرهنگ و ورزش در اساس قانون سال 1994 قبول‌شده فعالیت می‌کنند. تحصیلات ابتدایی و میانه اساساً دولتیند. 12 دانشگاه دولتی، 37 دانشگاه خصوصی دارد.

یلم. تحقیقات علمی خوب راه‌اندازی شده است. سطح کنونی ساحه سال 1991 تشکّل یافته است. راهبر شورای ملّی علم و تکنولوژیها-نایب پرزیدنت کشور است، که به هیت آن وزیران معارف، فرهنگ، ور­زیش، راهبران کمیتة اجرائیة دانشگاههای بالیویه، اسّاتسیتسیة ملّی دانشگاههای خصوصی، آکادمی ملّی علمها ، نمایندگان دیپرتمینتها شاملند. تحقیقات علمی را شورا تشکیل و نظارت، ریاست گینی­رلی علم و تکنولوژی مبلغ‌گذاری می‌نماید. مرکزهای تحقیقات علمی دانشگاهها موقع مخصوص دارند (پجوهیشگاههای طبّی، ژنتیکی، بیولوگیة مالیکولوی، اگرانامی، کشاورزی تراپیکی، کوهکاری، نفت و کیمیا، علمهای جمعیّتی). پایگاه بیولوگی بین، رصدخانة ملّی استرانامی، انستیتوتهای تحقیقات فوندمینتلی ساحه‌های نفت و کیمیا، تکنولوژیهای کشاورزی عمل می‌کنند. 160 مجلّة علمی و علمی-عامّوی نشر می‌شود.

دبیات بالیویه به زبانهای اسپنی، کیچوه و ایمره ایجاد می‌شود. یادگار ادبی دورة تاکالومبی درمة خلقی «ال و-آلنتایی» می‌باشد، که به زبان کیچوه ایجاد شده، سال 1853 به طبع رسیده است. سرودهای گیمنمانند در موضوع پرستش آفتاب (خیلیه) معلومند. ادبیات کیچوه در شکل شفاهی رسیده است. اثرهای ف. گومن پامه (هند و) و راهب ا. دی کلنچه، اینچنین اخبار «تاریخ شهر امپراتوریوی پاتاس» به موضوع حیات و معیشت دوران مستملکوی بخشیده شده‌اند. سیماهای نمایان دوران استقلال‌خواهی، ن­مایندگان لیریکة وطندوستی x. ا. سنخینیس و x. ولپرّیمچ میته می‌باشند. ادبیات عصر 19-ا بالیویه در رویه‌های رمانتیزم (ر. x. بوستمنتی) و مدرنیزم (ر. هیمیس فرییری، ف. تمیا و گ. ریینالدس) پدید آم­ده است. ایجادیات پوپولیست و تاریخ‌نگار گ. ر. ماری­نا، نویسنده ن. اگیرّی (رمان «خون دی له راسه. یادداشت آخرین سرباز جنگ برای استقلال») موقع مخصوص دارد. آخر عصر 19 ادبیات به تصویر حیات قبیله‌های تهجایی، عرف و عادت و رسم و آیین آنها رو آورد. در ادبیات عصر 20 رئالیزم موقع پیدا کرد (رمانهای «حیات کریالها» و «نجاد برنجی» ا. ارگیدس). غایه با تعیینات مخصوص-همچون موناجی و مهدی (می‌سّیه) به زمین نازل شدن هندوان (اندیّها) در اثرهای ت. مراف (نام اسلی‌اش گ. ا. نور را) «سویتانیا پیمیینته»، «والّ-ستریت و گرسنگی» و غیره انعکاس یافته است. جنگ چک (1932-35) به انکشاف ادبیات ضد جنگی و اعتراض اجتماعی («توفان آتشین» آ. سیرّوتا، «خون دورگه‌ها» ا. سیسپپیس) مساعدت ن­مود. x. لره چون افاده‌گر بیداری ملّی هندوان و حامی منفعت آنها پدید آمد (پاوست «ریپیتیا»، رمانهای «ینکنه»، «خون ما»، «جسارت»). سالهای 1950 و منبعد اثرهای فلسفی و روانی (ا. کسیریس، رامی را) فراگیر موضوعهای شکست روحی، ضدیتهای اجتی­مایی، مدرنیستی و سیورّیلیستی ایجاد شدند. ا. بدریگپ، ا. کردانه تارّیکا، ر. ایچس و، ه. میتری، ر. پاپّی، س. می‌ندیسبل، و. مانتایه، ه. پس سالدن ادیبان مشهور آخر عصر 20 و اوّل عصر 21-ا بالیویه می‌باشند.

میعماری و سنعتی تسویری. از باقیمانده‌های عهد قدیم بالیویه خرابه‌های تیونکا، که وابستة صنعت انکهاست، قابل تذکّر می‌باشد (انشائات سنگة دروازة آفتاب، عصر 8، در ساحل کول تیتیککه). در دوران مستملکوی در معماری اسلوب براکّای اسپنی («اسلوب می‌تیسی») ، یعنی، آمیختة هنر بناسازی اسپنی با محلی معمول بود؛ این آن در صنعت تصویری هم به مشاهده می‌رسد. ابتدای عصر 19 بناها در دایرة اسلوب کلسّیتسیزم، منبعد (عصر 20) در زمینة فونکسیانلیزم اروپایی ساخته می‌شدند (معماران گ. می‌دییراس، ل. وپکریل). صنعت تصویری عصرهای 19-20 آمیزش عنعنه‌های ملّی و مدرنیزم اروپایست: مصوّره‌های ن. ناگلیس و س. گوسمن دی راخس، مجسمه‌های ا. ریمش؛ دیوارنگاره‌های گروه ایجادی «انتیا»، اثرهای در اسلوب پست‌مدرنیزم آفریدة ر. ولکریل.

موسیقی. فرهنگ موسیقی بالیویه با ایجادیات مردم تهجایی سرزمین-کیچوه، ایمره و کریالها (اولاد اوّلین اسپنیها و پارتوگلیهای در بالیویه مسکنشده) ظهور کرده است. سرودهای لیریکی اجرایشان گوناگون: بگوله، یرو، ویدله، ونکه، تریستی و غیره معمولند. از سازهای موسیقی ملّی کینه، نی پن، ایرکی (نفسی) ، بامبا و کخه (ضربی)؛ در بین کریالها گیتاره و چرنگا معمولند. موسیقی ملّی بیشتر در ایجادیات ت. ورگس کندیه، س. رانکل و م. ولده موقع دارد. ه. کبه و x. م. ولسکا میدنه هنرمندان مشهور برون‌مرزی بالیویه می‌باشند. آهنگسازان کسبی نیمة دوّم عصر 20 موسیقی ملّی را با عنصرهای اجرای روییی اونگرد آمیزش داده‌اند. صنعت بلیت را در بالیّه دو گروه کسبی ایجادی-بلیت ملّی فلکلوری (از سال 1975) و بلیت رسمی بالیویه (از سال 1951) معرفی می‌کنند، که متّصل به دولتهای دیگر امریکای لاتینی و اروپا سفرهای هنری کرده، قریب در 60 فستیوال فلکلوری جهان شرکت ورزیده‌اند.

تیتر. از دورة تاکالومبی درمة «ال و-آلنتایی» رسیده، در زمان مستملکوی در پاتاس از جانب ترغیبگران کتالیتسیزم صحنهها در موضوع انجیل اجرا می‌گردیدند. سالهای 1617-19 در شهر له-پس دو تی­تر تأسیس یافته، اوّلین پییسة ملّی (در موضوع شورش هندوان تحت راهبری برادران کتر) به صحنه گذاشته شده است. بعد صاحب‌استقلال شدن بالیویه تئاتر اساساً تحت تأثیر آثار صحنوی اسپنی قرار داشت. سال 1834 در کاچبمبه اوّلین اثر ملّی-پییسة x. می‌ندیس «اختیار به دختران» روی صحنه آمد. منبعد دراماتورگیة ملّی به موضوعهای زمان، اجتماع رویی آورد. سالهای 1930 در بالیویه همگی 2 تئاتر فعا­لیت می‌کرد؛ سالهای 1950-60 تروپّه‌های زیاد نیمکسبی پیدا شدند (مشهورترینشان تئاتر ملّی کالیسویای نزد دانشگاه تکنیکی آر و را). از سالهای 1960 صنعت صحنویی در مجرای تئاتر نو امریکای لاتی­نی (درام‌نویسان ا. کاسته دو ریلی و ر. سلمان) انکی­شاف یافته، یک قطار تئاترهای تجربوی و تئاترهای کسبی عرض وجود کردند (در له-پس، بین، کاچبمبه، سکره). در آنها بر زمّ آثار کلاسیکی و. شکسپیر، ا. چخاو، ه. یونیسک و، گ. گرسنه مرکیس، ب. بریخت اثرهای دراماتورگیة ملّی به صحنه گذاشته می‌شدند. سال 1998 اتّحادیة تئاترهای کسبی «اتاپاس» و اسّاتسیتسیة «تئاتر مستقل بالیویه» (tibo) تأسیس یافتند.

کینا. اوّلین فیلم مستند در بالیویه سال 1913، نخستین فیلمهای پُرّمیترج بی‌آواز سال 1925 («دل ایمره»، کارگردان پ. سمبرینا، «کرامات کول» و «ور-وره» x. م. ولسکا میدنه، 1929) ، آوازدار سا­ل 1948 نواربرداری شده‌اند. بعد تأسیس دانشکدة ملّی کینیمتاگرفیه (1952-67) زیاده از 400 فیل­م کوتاهمیترج ایجاد گردید (کارگردان x. سنخینیس) ، که موضوعهای داغ زمان، مسائل ساکنان تهجایی و غیره را در بر می‌گرفت. از سالهای 1990 سالی 2-3 فیلم در موضوعهای گوناگون (دیتیکتیو، مضحکه، میلادرمه، برای کودکان) تهیه می‌گردند. کارگردانان نامی: ک. می‌ریده، x. ک. ولدیویه، م. لایسه، و اره. در بالیویه آثارخانة ملّی باستان‌شناسی (1846) ، آثارخانة ملّی مردم‌شناسی و فلکلور (1956) ، آثارخانة ملّی صنعت (1961) ، آثارخانة انتراپالاگی (1944) و غیره عمل می‌کنند.

کیتابخانه‌های بزرگترین بالیویه: کتابخانة ملّی (1838، شهر سکره، شعبه‌اش در له-پس، در بنای کان­گریسّ ملّی) ، کتابخانة پجوهیشگاه فرهنگ با­لیویه (له-پس) ، کتابخانة دانشگاه سن-اندیرس و غیره.

متبوات، ردیا، تیلیویزیان. چاپ روزنامة کهنترین بالیویه «el diaro» سال 1904 در له-پس شروع شده بود. روزنامه‌های عمومی‌دولتی «ا razon» (1990) و «la jomada» (1964) ، منطقوی «la prensa» (له-پس) ، «os tiempos» (کاچبمبه) ، «el peber» (سنته-کروس) ، «corro del sur» (سکری) ، «el potosi» (پاتاس) نشریه‌های معمول بالیویه بوده، می‌دیه-مرکز «lider» به طبع می‌رساند. نشریة «el mundo» (پاتاس) مخصوص برای دایره‌های صاحبکاری نشر می‌شود. آجانسی دولتی «agencia boliviana de informacion» (abi؛ 1995، له-پس) تنها از فعالیّت دولت اطّلاع می‌دهد، «agencia de noticias fides» (anf، 1963، له-پس) تمام روزنامه‌ها و رادیو و تلویزیون را با اطّلاعات داخییلی و خارجی تأمین می‌نماید. در بالیویه زیاده از 320 پایگاه رادیو و 48 پایگاه تلویزیون فعالیت دارند. bolivision (شبکة 4) ، «television boliviana» (شبکة 7) تلویزیونهای معمولترین دولتیند. تلویزیونهای غیریدولتی و خصوصی، حتّی دانشگاهی فعالیت دارند.

دبیات: ناویه راسّییسکیه اینتسیکلاپیدیه، ت. ا. مسکو، 2005، سترنы میره. ساوریمینّыی سپرواچنیک. مسکو، 2008،             م. شریفزاده.