باقیر امام باقر

باقیر امام باقر، ابوجعفر محمّد ابن علی‌ ابن هوسین ابن علی‌ ابن ابیتالیب، ملقّب به باقر و-ل-علوم؛ با لقبهای «هادی» و «شاکر» نیز یاد می‌شود (677 یا 678، مدینه-732، همان جا؛ مدفون در گورستان بقیع) ، یکی از علمای برجستة صدر اسلام و از جملة تابعین. باقر هم از جانب پدر و هم از جانب مادر تباری بزرگوار و نامدار داشت؛ فرزند زینولابیدین و پدر جعفر صادق. سبب «باقر و-ل-علوم» («شکافندة دانش») لقب گی­ریفتن او را دانش وسیع و عمیق داشتنش دانسته‌اند. بنا بر تعلیمات شیعه باقر پنجمین امام از امامان دوازده‌گانه و هفتگانه بوده، پس از رحلت پدرش امام زینولابیدین در سال 712 جا‌نشین او در امامت شد، زیرا اوّلها گروه کوچکی از شیعیان به پشتیبانی از تنها پسر بازماندة امام هوسین-زینولابیدین برخاستند. در زمان باقر این گروه امامیه نام گرفت. باقر در اوّل از داشتن نقش فعال در امور سیاسی دوری جست، ولی از نظر فکری و دینی در تاریخ نقش بارز داشت. بعداً وه‌ای به صورت پیشوا و دانشمندی ظاهر می‌شود، که نه تنها در مسائل فقهی صاحبیتّیلاع بود، بلکه در تفسیر قرآن، احادیث نبوی، موضوعات کلامی با دو جنبة دنیوی و روحانی دست بالا داشت.

هیات باقر شاهد رونق یافتن علم و دانش در زمینه‌های مختلف بود. نقش باقر در نشر این علوم بزرگ است، که احادیث بسیار زیاد و گوناگون‌نوع از او روایتشده به این دلالت می‌کنند. وه‌ای همچنین نزد شیعه نخستین امامیست، که به منظّم کردن تعلی­مات دینی پرداخت. به خاطر آن که در عقاید مختلفونّوع امامت نظام و ترتیبی پدید آید، باقر نظر خویش را در بارة امامت بیان کرد، در بارة عقاید کلامی مربوط به ایمان، قضا و قدر، توحید اندیشة خود را ابراز نمود. بنان باقر نه تنها به عنوان هادی و پیشوای روحانی گروه خاصی ظاهر می‌شود، که مکتبی را بنیاد نهاده، بلکه به عنوان یکی از برجسته‌ترین علمای اسلام به توسعه و انتشار علم در تمام جنبه‌های زندگی مسلمانان برآمد می‌کند.

ریوایات منقول از باقر در کتابهای حدیث اهل سنّت کمترند. چنانچه، بخاری تنها سه حدیث را از باقر روایت کرده است. از احادیث باقر، که در برخی از مأخذهای اهل سنّت و جماعت آمده است، معلوم می‌شود، که امام علاوه بر احادیثی، که بی‌واسطه از پدران خود ری­وایت می‌کند، شخصی، که بیشتر از او احادیثی نقل می‌کرد، نابیر ابن عبدالله انصاری بود. نکتة دیگر منزلت خود امام باقر به عنوان یک محدث است. از دو حدیثی، که در «ار-رساله» شافعی آمده است، یکی به باقر ختم می‌شود. در «مسند» ابن حنبل نیز برخی از اسنادها به امام باقر ختم می‌شوند. ابن حجر اسقلانی در «تهزیب و تهزیب» از کسانی، که از امام باقر حدیث روایت کرده‌اند، فهرست مکمّلی را پیشنهاد می‌کند. از جملة این راویان، غیر از پسرش امام جعفر صادق می‌توان اشخاص زیل را نام برد: ابویسهاق سبیعی، عمر ابن عبدالله، اعرج، زوهری، محمّد ابن مسلمه، امر ابن دینار، اوضاعی، عبدالرحمان ابن امر، جریج، سولیمان ابن مهران، مکحول ابن رشید، معمّر ابن یحیی ابن سمسان و دیگران. در این بین نام دانشمندان برجسته‌ای را می‌بینیم، که هر یک حوزه‌های تدریسی خود را داشته‌اند (مثل زوهری، اوضاعی، جریج). زوهری نه فقط سهمی در گردآوری حدیث داشت، بلکه به عنوان مؤلف آثار بسیار ارزشمندی مانند «تنزیل و-ل-قرآن» و «منسوخ و-ل-قرآن» نامدار شد. مکحول، فقیه اهل شام، که حدیثهای باقر را روایت می‌کرد، احادیث نبوی و تعداد فتاوای فقهی را مبتنی بر آرای صحابیان در کتابی به نام «کتاب و-س-سنن» گرد آورد. در روزگار باقر گرایش و مذهبهای مختلف کلامی پدید آمده بودند و همچنین پیروان دیگر دینها در سرزمینهای اسلامی زندگی می‌کردند و بین آنها و مسلمانان برخوردهای فکری رویی می‌دادند. باقر در چنین بحثها و مجادله‌ها شرکت نموده، به پرسشها پاسخ می‌گفت. چنانچه، «امّ و-ل-کتاب» پاسخ باقر به سؤالهای گروه شاگردان و دانشمندانی چون جعفر نوعفی و محمّد ابن مفضّل می‌باشد. در مأخذها و اثرهای تحقیقاتی، از قبیل «خیرات و-ل-هیسان فی مناقب-ل-امام-ل-اعظم ابیoنیفه ان-نوعمان» ابی خچر خیتم (1503/04-1565/66) و «توخفت و-ل-امای فی سیرت-ن-نوعمان» ابن حجر هیتمی (1503/04-1565/66) و «توهفت و-ل-امان فی سیرت-ن-نوعمان» شبلینوعمانی قصّة ملاقات امام باقر با امام ابوهنیفه در مدینه و گفتگوی دایرگردیدة میان آنها در مورد مسئله‌های فقهی، از جمله استیفا-دة قیاس از جانب امام اعظم، ذکر شده است.

پس از وفات باقر پیروان او به چند گروه تقسیم شدند. یک گروه (باقریه) در انتظار بازگشت امام به عنوان مهدی بودند، گروه دیگر به گروه هوسین نفس زکیّه پیوستند. گروههای دیگر به موغیره و ابومنصور بیعت نمودند. عدّه‌ای از پیروان باقر پی­سر کلانی او عبدالله جعفر را، که بعداً به عنوان صادق مشهور شده بود، به طریق وصیّت به حس امام شناختند. نگر نیز جعفر صادق.

دبیات .: عبدالرحمان سیف آزاد. تاریخ خلفای فاطمی. دوشنبه، 1990؛ فرهاد دفتری. اسماعیلیان: تاریخ و عقاید، مسکو، 1999؛ محمّد غیاث‌الدّین. غیاث و-ل-لغات. دوشنبه، 1987؛ ابن حجر مکّی. مناقب امام اعظم. دوشنبه، 2009؛ شبلینوعمانی. توهفت و-ل-امان فی سیرت-ن-نوعمان. دوشنبه، 2009؛

 ب. رحمتاو.