بایسون
یقلیم باایسون خشک سوبتراپیکیست. ماه ژانویه حرارت هوا در بلندی 850 م+2، در بلندی 3200 م-6؛ ماه ژوئیه در بلندی 830 م+30 است. بارشات، به حساب میانه، در بلندی 500-1200 م تا 150-400 مّ، در بلندی بیشتر از 1200 م تا 450-800 مّ. دور نشو 230-240 روز است. در بایسون بادهای فیان و شمال افغانی میوزند. از کوههای بایسون دریا و سایهای زیادی مانند شیرابادّریا، مچّاییدریا، شوراب، خواجهبولگنسایی، پنجاب، لیلکانسایی، دیهههای خواجة پاک، قُرغانچسایی، حلقجر، آهنگرانسایی و غیره جاری میشوند.
در اثر استخری «مسالیک و-ل-ممالک» (عصر 10) نام قدیمی بایسون «باسند» (در حدود دولت چغانیان) آمده است. «حدود و-ل-عالم» (عصر 10) باسند را شهرکی میداند با «… مردم بسیار، در راه بخارا و سمرقند. جای استوار و مردمان جنگی». نام باسند تا استیلای مغول در گرد بود و بعداً در تلفّظ ترکان بدوی گونة بایسون را گرفته است. تا دوران امارت بخارا مرکز بیکیگری بوده، در آن تاجیکان مقیمی و قبیلخای کوچی ازبکتبار زندگی میکردهاند. در آثار تاریخنگاران روس عصرهای 18-20 ن. ا. مهیف، ا. شیشاو، ب. x. کرمیشیف و دیگر راجع به ساکنان مقیمی بایسون اطّلاعات مهم ارائه گردیده است. سرچشمههای تاریخی، آثار باستانشناسی و فرهنگ زندة مردم بر آن دلالت میکنند، که از زمانهای قدیم در این منطقه تاجیکان ساکن بوده، بعداً قبیلههای گوناگون ترکتبار آمده و مسکن شدهاند.
بایسون یکی از شهرهای باستانی میباشد. گ آر تیشیکتاش آن به آثار دورة پلیالیت پایان منسوب بوده، تاریخ تکر. بیش از پنچهزارساله دارد. از بایسون نشانخای آسار باستانی زیادی پیدا شدهاند. در عرفة عصر 1-ا میلادی در جای بایسون شهری به نام قلعة پای کلان موجود بوده است.
در نتیجة حفریات باستانشناسی در بایسون شهرها و قلعههای قدیمی زیادی، مانند پایقورغان، قازیمولّا تپّه، سریبند تپّه، یلنگتوش تپّه، دربند، منچاق تپّه، بویرچی، قیزیلجر تپّه، ملّا تپّه، قلعقورغان پیدا شدهاند، که بایسون تیشیکتاش از جملة آنهاست. از این مغاک قریب 3 هزار مصنوعات سنگی و جسد پسربچة 8-9-ساله پیدا شده است. در حدود شمال غربی بایسون کوه بایسونتاغ موجود است، که دوام کوه حصار بوده، در دامنه و اطراف آن کوههای خرد جایگیرند. از آن کوهها اوکانیت، کرمزیت، کربید، آهکسنگ، گاز طبیعی، انگشت، باکسیت، فسفر و مواد دیگر استخراج میکنند.
در بایسون رستنیهای سهبرگه، میسه، شیرلف، غمایی، ینتاق، نخوتک، تک-تک، پیچک، شورلف، روین، لاله، یونچققه، سوسن، بایچیچک، گل خیری و گیاههای شفابخش کاکوتی، اپار، زنجبیل، گاوزبان، برگ زوف، رواج، قاق و، خاکسترک، ریش بز، راوه، اسفناخ، الکار، زیرک، بویمادران و غیره، همچنین، درختان ارچه، چنار، دولانه و غیره میرویند. از هیوانها بز کوهی، خوک یابایی (گراز) ، سغر، روباه، گرگ، خارپشت، از پرندهها کبک، عقاب، چل، الاشقشقه، موسیچه، مینه، گنجشک و غیره عمر به سر میبرند
کارخانههای صناعتی بایسون: جمعیّت سهامی «ایشانچ»، کان انگشت «بایسون» و دیگر کارخانههای خرد. سال 1994 اوّلین کارخانة کربید به کار درآمد. مؤسسههای خدمترسانی «تدبیرکار» و «هنرمند» مشکل اهالی را آسان میگردانند. در بایسون 164 کارخانة خرد، 18 جمعیّت سهامی، اوتاکلانّههای «بایسون»، «بایسونقوریلیش» و بسیار کارخانههای سییار عمل میکونند. بخش کشاورزی، چارواداری و جنگلداری رواج دارند. کشت غلّه، باغداری، زنبورپروری ترقّی کرده است.
پیشههای گوناگون مردمی مسگری، کُلالی، زرگری، صندوقسازی، آهنگری، دریدگری، گلزنی، کشیددوزی، الاچبافی، کرباسبافی، نانوایی، قنّادی، حلواپزی، چرمگری و غیره در خدمت همگانند. کارخانة شاهیبافی فعالیت دارد. امانخانه یکی از عجیبترین موضعهای بایسون بوده، از قدیم باز زیارتگاه و جای طبابتی مردم محسوب میشود. بیهوده نیست، که یونسکو بایسون را سرزمین گنجینة فرهنگ معنوی انسانیت اعلام داشت. در دیهههای اولاد، سر آسیا، کوشکک، پاسورخی، ببیشیرین، سیراب، پنجاب، دربند، دوآبه، سنگگردک، دیه بالا، قُرغانچه، حوض، نظری و غیره اساسن تاجیکان به سر میبرند و فرزندانشان در مکتبهای تاجیکی تحصیل میکنند. آنها زبان مادری، رسم و آیین، عنعنه و دیگر سنّتهای خود را قوی نگاه داشتهاند. از زمانهای قدیم تا حال در بین تاجیکان بایسون نشانههای فرهنگ باستان آریایی به خوبی مشاهده میشوند. از جمله، تا امروز در بین تاجیکان بایسون عنعنة افسانگویی، قصهپردازی، شاهنامهخوانی، عکسییگویی، بیتبرک، سرود و ترانهخوانی در رواجند. لهجههای تاجیکی بایسون از همدیگر تفاوت داشته، ویجگیهایشان را دانشمندان ساحه x. همراقولاو و و. قرباناو تحقیق کردهاند. منظرههای روزگار تاجیکان بایسون در آثار س. عینی، ج. اکرامی، س. تورسون، ا. نصرالدین، ا. محمدشاه، ر. مخصومزاد و دیگر ادیبان تاجیک انعکاس یافته است. بایسون در پیشرفت علم و فرهنگ عمومیتاجیکی حصّة نمایان گذاشته، تاریخشناس نامی آکادمیک ملّا ایرکهیف، دانشمند ساحة کشاورزی و سابقدار امور حزبی و دولتی ا. ب. قرقولاو و بسیار دکتران و پروفسوران دیگر را به وایه رسانده است.
دبیات: غفوراف ب. تاجیکان. تاریخ قدیمترین، قدیم، عصرهای میانه و دورة نو. دوشنبه، 1998؛ شیشاو ا. تدجیک. المتы، 2006؛ همراقولاو x. شیوههای تاجیکان ریان بایسون. دوشنبه، 1961؛ مهیف ن. ا. آچیرک گارنыخ بیکستو بوخرسکاگا خنستوه// مستک، وыپ. و، 1879؛ کرمыشیف ب. x. آچیرک ایتنیچیسکایی استاری یوجنыخ ریاناو تدجیکیستنه. مسکو، 1976؛ کیسلیکاو ن. ا. سیرابسکی تدجیک// ساویتسکیه اتنوگرافیه. 1965، ش 2؛ حدود-ال-عالم/تهیهگر متن ن. قاسماف. دوشنبه، 1983؛ ازبک ملّیی انسیکلوپدییسی. ت. 2. تاشکند، 2001؛ رحمانی ر. «داستان برز و» در گفتار جوره کمال. دوشنبه، 2007؛ rahmoni r. traces of ancient iranian culture in boysun district، usbekistan. // asian folklore studies، japan، nagoya، vol. 60، 2001. رّ. 295-304؛ rahmoni r. tajik women as folktale tellers: tales in tradition. (with video-records). moscow، 2002؛
ر. رحمانی