باختر

باختر (سابق کمونیستی) ، ناحیه در ولایت خت­لان. 17 نوامبر 1980 تأسیس یافته است. مساحتش 578، 9 کم2. اهالی‌اش 232 هزار نفر (2013). از مرکز ناحیه تا مرکز ولایت ختلان شهر کورغان تپّه8 کیلومتر، تا شهر دوشنبه 100 کیلومتر. 3 جماعت شهرک (باختریان، بستانقلعه، اسماعیل سامانی) ، 5 جماعت دهات (آریان، زرگر، ثروت استقلال، محنت‌‌آباد، نوبهار) دارد. مر­کز ناحیه شهرک اسماعیل سامانی (تا 13 نوامبر 1998 شهرک اکتبر). باختر از سال 1937 تا سال 1959 ناحیة اکتبر سابق ولایت کورغان تپّه، از سال 1959 تا 06. 1. 1965 شهرک اکتبر ناحیة کورغان تپّه، تا 17 اکتبر 1980 شهرک اکتبر ناحیة وخش، تا 12 مارت 1992 ناحیة کمونیستی بود. با قرار شورای عالی جمهوری تاجیکستان برای بزرگداشت ارزشهای میل­لی و پاس میراث تاریخی از 12 مارت 1992 ناحیة کام­مونیستی نام باختر را گرفت.

هودودهای باختر کنونی تی عصرهای میانه و منبعد اصلاً تابع ختلان و حاکمان قبادیان بوده، تاریخاً در حدود شهرهای قدیمی وخش، لیوکند و هلاورد موقع داشته است. استخری در «ممالک و-ل-مسالیک» حدودهای شهرهای هلاورد و لیوکند و دیگر دهات و شهرکهای اطراف آن را در فاصلة دومنزیلة کنارة رود وخشاب قلمداد کرده است. مؤلف «حدود و-ل-عالم» نوشته است، که منطقة وخش و دهات اطراف آن پهناورe آبادان و پُرفqز بوده، هلاورد موضع با کشت و ورز و خوش‌هوا، لیوکند مکان گوسفندان وحشی بوده است. در زمان غوریان این منطقه از تابعات دولت مذکور بود. منطقة باختر و دهات اطراف آن بر اثر اختلاف و هنگامه‌های تاریخی و دولتداریهای منبعده زیر تابعیت حاکمان خت­لان، وخش و قبادیان قرار داشتند و دیرتر در عهد دولتداری منغیتیان به حدودهای امارت بخارا داخل گشتند. بعد آبیاری زمینهای وادی وخش و رواجیابی پخته‌کاری در عهد شوروی باختر خیلی ‌‌آباد شده، به مکان پرورش پختة مهین‌نخ و استیخسال و کارکرد آن تبدل یافت.

هودود ناحیه، اساساً، در وادی وخش جایگیر بوده، سطحش هموار و عبارت از پشته و ادیرهاست. بلندی‌اش از سطح بهر 400-1200 متر. اقلیمش خشک سوبتراپیکی. حرارت میانة ژوئیه 24-30°س، ژانویه 0-1 °س. بارشات سا­لانه 250-300 مّ. دریای اساسی‌اش وخش. خاک حدود ناحیه، اساساً، خاکستررنگ روشن، خاکستررنگ مقرّری و مرغزاریست. در پستی و دامنکوهها نباتات بیابانی و نیمبییابانی، در بلندیهای زیاده از 800 متر رستنیهای دشتی می‌رویند. در ساحلهای رود وخش احیاناً توغیزار به نظر می‌رسد.

باختر اصلاً ناحیة کشاورزی بوده، ساحة مهمّ خواجگی‌داری آن را پخته‌کاری، مخصوصاً، نوعهای مهین‌نخ، تشکیل می‌دهد. همچنین، غلّه‌کاری (گندم، جو، جواریمکّه، شالی و غیره) ، باغ و تاکپروری، سبزه‌وات‌کاری، لیموپروری، کشت زراعتهای خوراک چاروا، پیلپروری، زنبورپروری، چارواداری و پرنده‌پروری ترقّی کرده‌اند.

ناهیه 561 خواجگی دهقانی (فیرمیری) ، 7 خواجگی یاری‌رسان، 5 خواجگی دولتی، 10 شرکت کشاورزی دارد. میدان عمومی زمینهای کشاورزی 17948 هکتار (2012) ، از جمله، زمینهای آبی 17948 هکتار، از همین حساب زمین پخته 12501 هکتار، غلّه و جواریمکّه 2774 هکتار، سبزه‌وات 651 هکتار، پالیزیها 189 هکتار، کرتاشکه 189 هکتار، باغزار 200 هکتار، تاکزار 9 هکتار را تشکیل می‌دهند. زمینها، اساساً، از نهر وخش آبیاری می‌شوند. چارواداری یکی از ساحه‌های مو­هیم بوده، سرشمار چاروا در خواجگیهای دهقانی چو­نین است (سال 2012، به حساب سر): گاو 3929، گوسفند و بز 10983، اسپ 105، پرنده 3575.

در ناحیه سال 2011-م 212 تُن گوشت، 792 تُن شیر، 5300 دانه تخم، 24، 6 تُن پشم، 19، 3 تُن عسل، 13607 تُن سبزه‌وات، 5024 تُن پالیزیها، 580 تُن میوه‌جات، 629 تُن انگور، 4086 تُن کرتاشکه، 10056 تُن غلّه‌دانه، 29520 تُن پخته استحصال شده است. سال خوانش 2011-12 در ناحیه لیتسیی، کالج، گیمنزیة دولتی، 9 مؤسسة تامکتبی، مکتب-اینترنت خصوصی کودکان یتیم، مکتب موسیقی، مکتب پرزیدنتی برای طلبگان بالیاقت، اینچنین، 67 مکتب، از جمله 57 مکتب تحصیلات میانة عمومی، 5 مکتب تحصیلات عمومی اساسی، 8 مکتب ابتدایی فعال بوده، در آنها 48137 نفر طلبه تحصیل می‌کردند. در باختر سال 2012 بیمارخانة مرکزی، 2 بیمارخانة رقمی، 3 بیمارخانة منطقوی، 20 مرکز سلامتة دهاتی، 39 بنگاه تبّی، 12 داروخانه، مرکز تشکّل طرز حیات سالم، مرکز مبارزه بر ضد بیماریهای سل، مرکز سالمی ریپرادوکتوی، مرکز پیشگیری پهن‌شوی بیماریهای سپید، مرکز بیماری­های پوست و زوهروی، مرکز طبّ عایلوی، مرکز بیماری­های تراپیکی، مرکز دولتی نظارت بهداشتی (سنیت­ری و ایپیدیمیالاگی) فعالیت داشتند، که در آنها 107 دُختُر معلوماتیالیدار و 468 کارمند معلومات میانة طبّیدار به مردم خدمت می‌رساندند. در حدود ناحیه 13 مؤسسة صناعتی، 8 کارخانة بناکاری، 10 مؤسسة خدمترسان، 2 مؤسسة خوراک عمومی، 24 تالار ورزش، 2 حوض شناوری. 109 میدان ورزش، ورزشگاه مرک­زی، مکتب ورزش، مؤسسة نقلیاتی، خواجگی منزلی و کامّونلی، خواجگی آب، اسّاتسیتسیة استفاد‌برندگان آب، بخشهای الاکة جس «تاجیکتیلیکام»، بخش دیپرت­مینت دولتی «پاچتة تاجیکستان»، کارخانه‌های نانپزی، خانه‌های خدمت میشی، 34 نقطة سودای خصوصی فعالیت دارند.

کارخانه‌های صناعتی ناحیه: زواد نان، کارخانة خو­سوسی استحصال خشت «صدّیق»، جمّ «کانتینینتل»، مطبعه، جدمّ «ریسندة ختلان»، جدمّ «گنج وخش»، جمّ «ستارة شرق آزاد»، کود «ایراپارت»، کارخانه‌های کارکرد پختة «بختیار»، «زرگر تاج‌الدّین»، «فیزلی سعیداو»، جدمّ «کاتان-اسرار» و «کاتان-سهراب»، جدمّ «فراز» (کارکرد ریشة شیرینبیه). از حدود ناحیه راه آهن ترمذ – کورغان تپّهمی‌گذرد. ایراپارت شهر کورغان تپّهدر حدود باختر واقع است. ناحیه شعبة فرهنگ، 26 کتابخانه (دارای 155، 5 هزار نسخه کتاب) ، 8 کاخ فرهنگ و گروه خدمترسانی هنری نزد شعبة فرهنگ دارد. روزنامة ناحیهوی  –  «باختر» (از سال 1931 نشر می‌شود).

دبیات: انسیکلوپدیة ساویتی تاجیک. جلد 8. دوشنبه، 1988؛ غایباو غ. تاریخ ختلان از آغاز تا امروز. دوشنبه، 2006؛ فیز‌الله محمّدی. کور­غان تپّهنگین وخشانزمین. دوشنبه، 2007؛ محبّتاو x. ، رحیم‌اف م. جغرافی تاجیکستان. دوشنبه، 2011؛ شناسنامة ناحیة باختر. باختر، 2012.

ب. عبدالرحماناو، ش. تاشیو