بایزیدی
بستامیی سانی ابومحمّد ابوعلی ابن عنایتالله، عارف، محدث و فقیه نیمة دوّم عصر 16 ابتدای عصر 17. از سالهای زندگیاش همین قدر معلوم است، که رسالة «قزا و قدر» خود را سال 1602 به پایین رسانیده است. صاحب یک قطار اثرها در موضوعهای عقاید، فقه، حدیث، تصوّف و آداب و اخلاق میباشد. از جمله، اثر بایزید بستامی ثانی «نجاتنامه» پیرامون غیبت است، که به قول او، از گناهان شایع زمانه بوده است. در این اثر بایزید بستامی ثانی نخست به بیان موضوع غیبت و مسئلههای وابسته به آن، مذموم بودن غیبت، اقسام آن و راههای علاج آن پرداخته، فصل ششم را به توابع غیبت (سخنچینی، دروغ، حسدورزی) بخشیده است. در باب دوّم این کتاب به توبه، بیان مراتب و فرو آن پرداخته، در بیان مسئله به تألیفات عارفان حقیقت و سالکان طریقت تکیه کرده است. بایزید بستامی ثانی در پیروی از صوفیان توبه را نخستین مقام عارفان خوانده است. «اوقات و-س-صلوت» رسالهای فقهی در بارة وقت نمازهای پنجگانه است. «روزت و-ل-عارفین» در حقیقت تصوّف، مقامات سالکان و آداب سیر و سلوک است. موضوع آن را مسئلههای ذات واجب، معارف و اصطلاحات صوفیّه، مقامات دهگانه، عملهای ظاهری، اهلاق و احوال و آداب تشکیل میدهند. «قضا و قدر» فراگیر مسئلههای اختیار، قضا و قدر، تقدیر، تأثیر ارادة خداوند در اعمال انسانها میباشد. «معراج و-ت-تحقیق» در فقه استیدالی بوده، جلد اوّل آن شامل موکدّیمهای در اصول فقه، کتاب طهارت و نماز است. از قول مؤلف در پایین این جلد برمیآید، که جلد دوّم کتاب باید از موضوع زکات آغاز شده باشد. «ال-انصاف فی معرفت-ل-اسلاف» در بارة امامت و فرقة نجاتیابنده بوده، در آن مؤلف از میان 73 فرقه تنها فرقة امامیة شیه را فرقة نجاتیافته دانسته است.
س. محمدالله.