بوسولیمان منطقی

بوسولیمان منطقی محمّد ابن طاهر ابن بهرام سیجستانی (912، سیستان-985، بغداد) ، عالم، منطقشناس و فیلسوف عصر 10. راجع به احوال و آثار او شاگردانش، از جمله ابوهییان توحیدی و ابن ندیم اطّلاع داده‌اند. در «ال-فهرست» ابن ندیم در دو مورد از عبوسولیمان منطقی یاد کرده است، ولی تعلیمات او توسط ابوهییان توحیدی تا به روزگار ما آمده رسیده است. عبوسولیمان منطقی  در آوان جوانی به آموزش علم فقه مشغول بود. مهمترین اثر عبوسولیمان منطقی   «سیوان-ال-حکمت» می‌باشد، که منبة معتبر عربی در بارة عالمان، فیلسوفان، طبیبان و دیگر شخصیتهای برجستة یونان باستان و دانشمندان و متفکّران مشهور دورة اسلامی تا عصر 10 می‌­باشد.

سل این کتاب از بین رفته و آن چه تا به روزگار ما رسیده، منتخبی از آن می‌باشد، که مرتّب به آن مطالبی از خود افزوده است. از آن 4 دستنویس در کتابخانه‌های ترکیه و بریتنیة کبیر محفوظند. آسا­ر دیگر عبوسولیمان منطقی  «مکاله فی کمال-ال-خاص ب نوع انسان»، «مقالات فی مراتب قوا-ال-انسان. . «ک­لام فی-ل-منطق»، «رساله فی سیاست»، «مقالات فی طبیعت-ال-اجرام-ال-علویه» و غیره می‌باشند. عبوسولیمان منطقی   یکی از درخشانترین دانشمندان عهد اوّل اسلام بود. در فلسفه عبوسولیمان منطقی   رویش مخصوص داشت.

زیمن بررسی مطالب عقل و وحی عبوسولیمان منطقی  فیکرهای جالبی را بیان نموده، از جمله تأکید می‌کند، که دین را باید از فلسفه جدا کرد، زیرا عقل چیزی می‌باشد، که هر کس به اندازة توانایی خود از آن بهره می‌جوید، امّا وحی نور همه را فراگیر است. از این رو، پیغمبر فراتر از فیلسوف و آخری فروتر از پیامبر در مرتبه قرار دارند. در این مورد فیلسوف باید از پیامبر پیروی کند، زیرا اگر عقل کافی می‌بود، وحی را سودی نبود. برداشت انسان از عقل نیز یکنواخت نخواهد بود. از طرف دیگر، عبوسولیمان منطقی  فلسفه و ارزش آن را رد نمی‌کند و میان دین و فلسفه چنین فرک می‌گذارد: فل­سفه خق است، امّا با شریعت سر و کار ندارد، شریعت نیز حق است، ولی به فلسفه اعتنایی ندارد.

پس از آوردن دیگر ویجگیهای دین و فل­سفه عبوسولیمان منطقی  به چنین نتیجه می‌رسد: افرادی، که به فلسفه مشغول می‌شوند، باید نظر خود را از دینشان بگیرند و اشخاصی، که به دین شغل می‌ورزند، باید از فلسفه سود جویند و آن چه از شریعت در اکل و رعی دور می‌نماید، اعتراض نکنند. عبوسولیمان منطقی   موتکلّیمان را مورد انتقاد قرار می‌دهد و آشکارا بیان می‌سازد، که آنها برای دفاع خود و مورد حمله قرار دادن مخالفانش دست به لفظ و ابهامهای بی‌حاصل و بی‌پایهمیزنند و گمان می‌کنند، که تعلیمات دین را از این طریق و روش ستیزگرایانة خود غنی می‌گردانند. نظر عبوسولیمان منطقی  در بارة خدا از آن عبارت است، که آن «موجود» است به معنی لفظی این کلمه، زیرا «موجود» در معنی لغویی (اصطلاحی)-ا آن تقاضای مرتبة «واجد» می‌کند، که باید با­لاتر از رتبة «وجود» باشد. عقل در ادراک خدا و احاطة او ناته-وان است و انسان باید تنها به انّیت (هستی) و هویّت او معتقد باشد. به فکر عبوسولیمان منطقی   وهدانیّت خدا تشبیه را قبول ندارد و کسی، که با عقل سالم و نیکوی خود و با اخلاص تمام اشاره‌ به ذات خدا کو­ند، توحید الهی را به اندازة توانایی خود درک کرده است.

دبیات: عبوسولیمان سیجستانی. «سیوان-ال-هیکمه»، با کوشش عبدالرحمان بدوی، تاشکینت، 1973؛ دایرت-ال-معارف بزرگ اسلامی، جلد 5، تاشکینت، 1372.

م. حضرتقولاو.