بولفته سیجزی

بولفته سیجزی ابن احمد (تقریباً 954-1024) ، شاه‌مات‌باز، فیلسوف. منجّم و ریاضی‌دان. مؤلف «کتاب شطرنج». نسخة قدیمی این اثر (بیشتر از 300 صحیفه) سال 1313 هجری در بخارا رونویس شده است، که آن حالا در گنجینة دستنویسهای شرقی انستیتوت شرق‌شناسی آکادمی علمهای جمهوری ازبکستان محفوظ است.

بولفته سیجزی در اوّل کتاب عقیده‌های فلسفی و اجتماعی خود را بیان نموده، در خصوص فضیلتهایی، که شطرنج در اساس آنها بنا یافته است، حکمتهایی، که در این ‌بازی زیبا نهان است، در بارة آداب ‌بازی و غیره مختصر مع­لومات می‌دهد. ابوالفتح سیجزی  انسان را پرقیمتترین موجودات عالم دانسته، آموختن ‌بازی شطرنج را واسطة روشن کردن فکر و ذهن و تقویت عقل و دانش آن می‌شمارد. در خصوص تاریخ پیدایش شطرنج سخن رانده، استادان و مقدّمان این صنعت را نام می‌گیرد.

و در اساس مأخذهای قدیمی به چنین خلاصه می‌آید، که شطرنج از اختراع هندویان نبوده، بلکه آن را در عصر 6 به هندوستان از ایران برده، تغییر می‌دهند و در آن جا شطرنج هندی به وجود می‌آید، که با ششخال ‌بازی کرده می‌شده است.   ابوالفتح سیجزی  در بارة شاه‌مات‌بازان زمان خود و عالیه‌های (گراسّیمییستیرهای) پیشین، نوعهای ‌بازی شطرنج، از چومله ‌بازی رفت ‌بازی علاقه‌مندند، ‌بازی با حساب متیمتیکی، در خصوص قیمت (قوّت نسبی) هر مُهره‌ در روی نطع (تختة شاهمات) معلو­مات می‌دهد. در اثر 10 تعبیه (دی­بیوت) ، بیشتر از 250 منسوبه (ایتیود، مسئله) و بسیار نمونه‌های نوادر شطرنج آورده شده‌اند، که آنها در 308 دیگرمّه عکس یافته‌اند.

در موضوع شاهمات 96 رباعی، 3 قصیده و بیتهای بسیار، از جمله 179 بیت عبوسوهیل محمّد ابن علی بدایع گرد آورده شو­ده است. این اثر.   ابوالفتح سیجزی   در آسیای میانه چون قاموس شاهمات در طول عصرها خذمت کرده است. قیمت این اثر در آن است، که بیشتر معلوماتش در معهزهای قدیمی عربی (سولی، ابن ندیم) دیده نمی‌شوند و در اساس اخبار مؤلفان خراسان و ماوراءالنهر تحریر یافته، چگونگی ‌بازی مردمان این ناخیّه را روشن می‌کند. چنانچی، در خصوص ابوریهان بیرونی، که از هم‌عصران اوست، گفته است: «‌خواجه ‌حکیم ابوریهان، که در اسلام حکیمی چون او نبوده است، آن چه او در عرصة شطرنج ساخته، به جملة مردمان آورده است، نیکوتر و عجیبتر از آن همه، که پیش از وه‌ای بوده‌اند و قصّه‌ای است، که این از جملة طلسمات است». .

بولفته سیجزی   از شرح حال خود خبر داده، می‌گوید: «من، که ابوالفتح سیجزیم، در شطرنج دست تمام داشتم و از آن وقت، که 15-ساله بودم، تا کنون در مدّت 50 سال در خراسان، عراق، غزنین و هندوستان بگشتم و هیچ کس ندیدم، که در این صنعت به از من دانست یا با من برابری توانست». معلوم می‌گردد، که.   ابوالفتح سیجزی  در شاه‌مات‌بازی از زبردستان زمان خود بوده است. ا. رحمتاو.