«МИНУИ ХИРАД», «Доно ва Минуи хирад» (асли пахлавиаш «Меноки храд», «Донок-у ме-мок-и храд»), яке аз ёдгорихои адабиёти пахлави. Соли таълиф ва номи муаллиф маълум нест. Дар асар аз румиён ва кучманчиёне, ки ба Эрон хучум мекарданд, сухан рафта, вале ислом ёдовари нашудааст, аз ин ру гуфтан мумкин аст, ки пеш аз хучуми арабхо ба Эрон тасниф гардидааст. «Минуи хирад» аз мукаддима ва 62 боб иборат аст. Дар мукаддима мусанниф худро дар шахси сеюм хамчун «доно»-е шиносонида аз инкирози дини зардушти, руй овардани мардум ба динхои дигар сухан меронад. У барои дур кардани гумону шубха аз дили мардум бисьёр мекушад, аз донотарин мубахон маслихатхо мепурсад. Дар охир ба хирад, ки хамчун шахс дар пеши назараш пайдо мешавад, матлаби худро баён мекунад. Хирад ба саволхои у чавоб мегуяд. Ба хамин тарик 62 боб аз саволу чавоби доно ва хирад иборатанд. Дар боби 1-ум пайдоиши олам, ба дузах ё ба чаннат рафтани равон пас аз марг аз мавкеи схоластикаи дини зардушти шарх ёфтааст. Боби 2-юми «Минуи хирад», ки нахустин саволи доно бо он шуруъ мешавад, такрибан дорои 100 сухани андарзи ва пандуахлокист. Ин кисмати «Минуи хирад»—аз китобхои то ба замони мо нарасидаи Авесто танзим шудааст. Дар бобхои минбаъда вобаста ба саволхои доно киссаву ривоятхо, вокеахои таърихи, асотири мардуми эронинажод, номи пахлавонону шохони кадимии Эрон аз кабили Каюмарс, Хушанг, Чамшед, Сом, Гаршосп, Кайхусрав, вокеоти замони Сосониён ва г. оварда шудаанд. «Минуи хирад» гояи подшохи одил, хукмронии одилонаро талкин менамояд. Гарчанде ин гоя аз талаботи дини зардушти баромадааст, вале дар замони таълифи асар ифодаи ин гоя бешубха, як чихати мусбат ба шумор меравад. Дар байни пайравони дини зардуштии асрхои миёна «Минуи хирад» яке аз асархои муътабар ба шумор мерафт. Азбаски он ба забони содда таълиф шуда, бештар хусусияти энциклопеди дошт, мубахон дар таълими чавонон аз ин асар истифода менамуданд. Кисмати андарзи, пандуахлокии «Минуи хирад» низ барои таълиму тарбияи чавонон хеле мувофик буд. «Минуи хирад» ба кавли яке аз мухаккикони адабиёти пахлави Чахонгир Тавахиз «усулан як матни дини аст, вале як рухи саршор аз хирад дар он фармонравои мекунад». Он ситоиши хирад ва аклу дониш, ки мо дар адабиёти форс- точик дар даврахои нав бармехурем ва мисоли барчастаи он мукаддимаи «Шохнома»-и Фирдавси аст, бешубха идомаи анъанаи адабиёти пешазисломии халкхои эронинажод буд. Маъхази асархои нахустини пандуахлоки дар адабиёти классикии форс-точик низ хамон андарзномахои адабиёти кадими точик, аз чумла, боби 2-юми «Минуи хирад» ва дигархо будаанд. Таълимоте, ки дар «Минуи хирад» оид ба хирад баён гардидааст, дар Юнон назири худро дар фалсафаи аклии (рациоиализми) Арасту дорад. Кадимтарин нусхаи пахлавии «Минуи хирад» аз тарафи Мехробон писари Анупак (1589) китобат шуда, дар Копенгаген соли 1936 ба таври акси (факсимиле) нашр гардидааст. «Минуи хирад» ду тахрири позанд, тарчума ба санскрит (асри 13, мутарчим Нериосанг), ду тарчумаи манзуми форси (соли 1612, ба бахри мутакориб — назмкунанда Марзбон ибни Ровари; 1627— назмкунанда Дороб Санчони писари Хурмуздёр), ин тарчумаи насрии форси («Ривоёти Дороб Хурмуздёр», ч. 1) дорад. Нусхахои манзуми форси яке дорои 54 савол ва дигаре 68 савол дар китобхонаи миллии Париж махфузанд. Тарчумаи англисии «Минуи хирад»-ро олими англис Е. В. Вест анчом дода, онро дар силсилаи «Sacred books of East» («Китобхои мукаддаси Шарк», Ч. XXIV) соли 1885 ба табъ расонидааст.
Ад.: Брагинский И. С., Из истории таджикской народной поэзии. М., 1956; Нииитина В. В. ж др., Литература Древнего Востока, М., 1962;
М. Диловарив.