Шаҳри САМАРҚАНД

САМАРҚАНД аз қадимтарин шаҳрҳои Осиёи Миёна, яке аз меҳанҳои асосии тамаддуни классикии тоҷик, маркази ҳозира вилояти Самарқанди РСС Ӯзбекистон (аз соли 1938). Дар поёни миёноби дарёи Зарафшон воқеъ аст. Поездҳои Тошкент — Душанбе, Краснозолск — Тошкент; Тошкент — Тирмиз аз стансияи роҳи оҳани Самарқанд мегузаранд. Аз сатҳи баҳр дар баландни
655 м. Аҳолиаш 503 ҳазор (1983). Масоҳаташ 51,9 км2. Самарқанд 1970-ум 2500-солагиаш ҷашн гирифта шуд. 5 феврали 1971 бо ордени Ленин мукофотонида шуд.

Димнаи Самарқанди қадим, ки ҳоло Афросиёб ном дорад, дар самти шимолии
Самарқанд ҷой гирифта, 219 га масоҳат дорад. Самарқанд аз миёнаи ҳазораи 1 то мелод то ибтидои асри 13 мелодӣ чун маркази ҳаёти маъмурӣ дар ҳамин ҷо буд. Осори шаҳри атиқа дар мавзеъҳои гуногуни Афросиёб мушоҳида гардидааст. Myappихони юнонӣ, аз ҷумла Кур- Руф (асри 1) Самарқандро Мароқанд, шаҳри ободу зебо, мустаҳкам ном бурдаанд. Гирдогирди қалъаи он беш аз 10 км будааст. Аз асри 4 то мелод то асри 6 мелодӣ Мароқанд — пойтахти давлати Суғд буд. Солт 329 то мелод Самарқандро Искандари Мақдунӣ забт кард. Самарқанд дар аҳди Кушониён хеле нашъунамо ёфт. Осори биноҳои бошукӯҳ, устохонаҳои сершумори ҳунармандӣ, ёфт шудани ҳайкалчаҳои гилин, зарфҳои сафолӣ, гӯлаҳои сангин, пайконҳои оҳаппи, лавозимоти му- котибот, порчаи зарфи навиштаҷоти суғдпдор ва г. маҳсули ҳамин аҳ- данд, ки аз симои этникӣ, ривоҷп хунармаидӣ, маданияти баландп халқ дар нн давра шаҳодат медиқанд. Дар ин вақт равобитв Тиҷоратии С. бо мамлакатҳои Шарқу Ғарб боз ҳам ривоҷ меёбад. Бозёфтҳои маснуоти шпшагии румӣ ва ҳуҷҷатҳои аэ Ху- тан пайдошудаи суғди далели Ънанд.
Дар давраи инқирози сохти гулом- дорӣ ва нбтидои ташаккулп муносп- батҳои феодал» (а-ҳои 4—5) масо- ҳати С. я к а н доза хурд шуда, ҳунар- мандпю савдо ру ба таназзул овард. Фақат дар ох. а. 5— авв. а. 6 ҳаёти шахр аз нав барқарор гардид. С. дар а. 6— авв. а. 8 ҳамчун пойтахтп дав- лати Суғд ёдоварӣ шуда. опро ҳокп- мони маҳаллн — ихшндҳо ндора мена рда а нд. Давлати Суғд, аа ҷумла С. дар ох. а. 6 ба Хоқонии турк дохил карда шуд. Вале ихшидхо ҳокимпяти худро нигоҳ дошта, дар спёсат соҳибистпқлол буданд. С. бо ду ҳал- қаи девор ва наҳр иҳота шуда, дар пор самти он дарвозахои Ксш, Нав- баҳор, Бухоро ва Чин сохта меша-ванд. Ба воситап С. савдои Ғарбу Шарқ равнақ мегирад. Савдогарони С. ба Хоқонин турк, Хитой, Эрон, Ҳиидустон, Мисру Сурия, шаҳрҳоп имнрияи Византия мол мсбурдаид. Сафирп Хнтой Вей-Цзе, ки дар авв. а. 7 ба С. омада буд* навиштааст, ки «мардуми он ҷо хама тоҷирони мо- ҳир, ҳамкн ки бача 5-сола шуд, онро хату савод меомӯзанд, хонданро, ки ёд гирифт, маҷбур мекупанд тиҷо- рат омӯзад». Қароргоқи ихшидҳо С. буда. осори он давра то ҳоло боқист.
Аз н и май дуюми а. 7 арабҳо ба Мовароуннаҳр cap даровардаанд. С- ҳои 676, 680 хокимоии араб дар Ху- росон Саид ибни Усмон ва Салим нб- ни Зайд барон забти С. кӯшидаид. Фақат ба сарлашкари маккору мохнри хнлофат, ҳвкими на в и Хуросоп Қутайба ибпи Муслим муяссар шуд, ки с. 712 С.-ро аабт памояд. Баъди ба Хплофати араб ҳамроҳ карда шу- даии Сугд ва диг. вилоятҳои Мова- роуннаҳр, аа ҷумла С. ин мамолик дар тӯли а. 8 ва авв. а. 9 ба арсаи муборизаи нуршиддати зидди исти- логарон табдил ёфт. Мардуми С. бар эндди истплогарони аҷнабӣ муборизаи бардавом бурд. С. маркази бись- ёр шӯришқои суғдиён ва диг. халқ- хои Осиёи Миёна (шӯриши с-ҳои 720 —722 суғдкён, шӯриши с-ҳо.и 735— 737 суғдиёну. тахористониён, шури- ши Шарик ибни Шайх (с-ҳои 750— 751), Исьёни Мучаннаъ (с-ҳои 776 —783), шӯрпши Рофеъ ибни Лайс (с-ҳои 806—810) ва ғ.) буд. С. ох. а. 9 ба ҳайати давлати Сомопиён дохил шуда, дар ташаккулу болоравии он мақоми оузург дошт. С. дар эамони ташаккул ва тараққин давлати Сомо- ниён (а. 9—10) нашъуиамо ёфта, ободу сернуфус гардид. Атрофи шаҳр, хусусан қисми ҷанубй ва ғар- бии он макопи ҳунармандию тиҷо- рат қарор гирифта, якҷоя бо работ- ҳо, боғот ва киштзорхояш бо девори муҳофизат — «Девори қиёмат» иҳота шуд. Қасрн хокимони сомонӣ, му- ҷассамахои кандакорӣ, масҷидп ҷо- мсъ, кушкҳо, ибодатхонаю корвонсаройҳое, ки дар натиҷаи ҳафриёт ёфт шудаанд, аз нашъунамои шахр шаҳодат медиҳанд. Шаҳр чун пеш- тара 4 дарвоза (Навбақор, Оқанин, Бухоро ва Шарқп) дошт. С. пас аз Бухоро яке аз марказҳои пешқадами илму фанни аҳди Сомониёи хисоб мсёфт. Дар С. ва диг. шаҳру дехоти водпи Зарафшон ба чои забони суг- дй забони дарӣ-тоҷикӣ паҳн шуд, ки он минбаъд забони давлатпп Сомо- ниён гардид. Аз ох. а. 8 ва авв. а. 9 адабиёти бадсии сугдпён — тоҷикон ба забони дарӣ-тоҷмкӣ инкишоф ёфта и шрифт. Аввалин шоироне, ки дар С. ба забони дарй шеър гуфтаанд, Абӯ^афси Сугдӣ, Абулянбагӣ, Аббос ибни Тархони Самарканд» (Абӯта- қӣ) буданд. Эҷодпёти нн шоирон омпли асосни гул-гулшукуфии шеъ- ри а. 10 дар Мовароуннаҳру Хуро- сон гардид. Асосгузори адабис- *РИ классикии тоҷигк Абӯабдуллчхчи Рӯдамй дар С. ба камол раснда- аст.
Аз а. 11 cap карда ба С. қабила- ҳои турк cap дароварданд: аввал қа- рохоииқо, баъд туркқои салҷукй.дар м иена и а. 12 қаракидоппёИ. Нстило- гарон ба шахр хеле зарар расонданд. Равнақи илму адаб, ки дар давраи Сомоииён cap шуда буд, то андоэао боздошта шуд. Бо вуҷуди он намо- яндагопи илму адаби С. Рашидии Самарканда, Сӯэании Самарканда, Шатранчии Самарканд», Ниэомии Арӯзии Самарканда па диг. анъана- Хои пешинагонро инкишоф дода, аз худ мероои гаролоиоя 601К11 гузош- танд.
1560 С. 1210 С.-ро Мухаммеда Хоразм- шоҳ эабт кард. Бар зпддп асоратп ӯ с. 1212 халқп эулмднда шӯрпш бардошт. Беш аэ 10 ҳаа. кас қурбони вақшонияти Хоразмшоқиён гардид. Муҳаммади Хоразмшоҳ С.-ро марка- зп давлати худ қарор додаиП туда, ба бпно карданп масҷлдп ҷомеъ ва қасри шоҳ шурӯъ кард. Дсро па- гузашта лашкарн Чингиэхон ба Мо- вароуннақр ҳуҷум карда, с. 1220 С.- ро истило иамуд. Истилогароип му- гул шаҳрро ба вайрона табдил дода, аксари ахолии онро нобуд кардапд. Афросяёб ба ‘куллй хароб гашт. С. 1365—66 ба муқобнлн асорати Чин- гпзиён шӯриши бузурги халқй cap зад, ки он дар таърих бо коми шӯ- рншп сарбадорон машқур аст. С. 1366 Ҳусайн ва Темур шӯришро лахш карда, С.-ро ба даст оварданд.
С. 1370 амир Темур балво бардошт. Ҳусайнро ба қатл расонд ва соҳиби мутлақи С., Бухоро ва тамоми Мо- ьароуннаҳр гардйд. Темур С.-ро пой- тахти худ қарор дод ва дар атрофи он давлате ташкил намуд, к и сар- ҳади он аз соҳилп д-ҳои Зарафшону Сир то Д-XJOH Ҳпнду Ганг, аз к. Тиён- шон то соҳилҳои б. Миёназамин тӯл мекашид. С. дар аҳди Темур ва Те- муриён (ох. а. 14 ва а. 15) ба яке аз зеботарин шаҳрҳои Шарқ, ба бу- зургтарин маркази НҚТИСФДН, сиёсп ва мадании Осиёи Миёна табдил ёфт. Дар ин давра дар С. даҳҳо би- ноҳои бошукуҳ, дар қисми гарбии шаҳр қалъа (34 га), коргоҳҳои ҳу- яармандӣ, дуконҳои савдо, тимҳо, чойхонаву ошхонаҳо, корвонсаройҳои бисьёр, дар дохили қалъа 2 қаср — Кӯксарой ва Бӯстоисарой, устохона- х,ои яроқсозӣ. зарробхона ва маҳбас сохта шуд. Кӯксарой иморати чор- ошьёна буда, қасри асосии давлатП ҳисоб мешуд. Амир/ амнрзодагон берун аз қалъа қасру боғҳои бошу- кӯҳ: Боғи Нақши Ҷаҳон (с-ҳои 70 а. 14), Боги Шамол (1367), Боғи Би- ҳишт (1378), Боги Дилкушо (1397— 98), Боги На в (1404) ва г. буньёд карданд. Дар дохилу атрофи шаҳр масҷидн ҷомеи Бибихоним (1399— 1404), мақбараи Гӯри Мир (1404), ансамбли Шоҳизинда (а-ҳоп 14—15), мадрасаи Улугбек (1417—20), расад- хонап Самарканд (1428—29), мақба- раҳои Чӯпонато (миёнан а. 15), Иш- ратхона (а. 15), Оқсарой (с-ҳои 70 а. 15) ва ғ. сохта шуданд, ки осори онҳо ҳоло ҳам бинандаро ба ҳайрат мегуэорад. С. <дар эамоаш Темур ва набераи ӯ Улугбек (1409—49) ба яке аз марказҳои илмии он давр мубад- дал гардид. Олимон Қозизодаи Румй, Хоҷаи Хурд, Содиқ, Мавлонои Хофй, Алоуддавлаи Самарқандӣ. Ғиёсудди- ни Ҷамшед, Мӯиии Кошонй, Сало- ҳиддини Мӯсавӣ, Алоуддиии Қуга- чӣ ва диг. дар С. зиндагӣ ва аҷод кардаанд. Дсари «Зи-чи ҷадиди кура- гон ӣ» маҳсули НЯМ1ГИ о л имени м актами илмлш Самарканд мебошад.
Кладейкопи матҳури адабиёти то- ҷмку ӯзбок ҶоыЙ па Напой ҳам дар С. тпҳ-сил па такмили илм кардпапд. Бисотй, Саккокӣ, Ховарй, Ҷавҳарӣ, Мирэохоҷап СугдП, Риёзӣ, Давлат- шоҳ, Ашкӣ, Дӯстй, Давой, Виқорӣ, Зангорӣ, Ҳозир, Табъй, Содиқ, Фит- рат, Хаттй, Нидоӣ, Ошиқ, Биби Ор- зу ва г. низ дар С. таваллуд шуда, эпндагй ва эҷод кардаанд.
С. 1500 С.-ро қаоилаҳои бодиянп- шини узбек бо сардорпп Мухаммад Шайбонихон забт намуданд. То миё- наи а. 16 С. пойтахт ва маркази ҳаё- ти иқтисодй ва сиёсии давлати Шайбониён буд. С. 1576 пойтахт ба Бухоро кӯчонда туда, С. ба хопии Бухоро дохил гардид. Тохтутозу горатгариҳои хонҳои аштархопӣ, мангит ва пстилогаропи дигар (а- ҳои 17—18) С.-ро хеле хароб кар-данд. Бо вуҷуди он анъаиаҳои иқти- ооцй т мадапии тоҷикон қатъ лага рднд. Маҳ|Сулогти ҳувармандояи С. дар бисьёр шаҳру деҳоти Осиёи Миёна ва мамлакатҳои Шарк шӯҳрат допгт. Еа С. аз Хитой, Россия, Эроя, Хиндустон ва днгар мамл&катқои Шарцу Гарб савдогарон меамаданд. С. то нимаи дуюми а. 19 дуюмин за бу- зургтарин маркази ҳунармандию ти- ҷоратии хонии Бухоро буд. Илм, ада- биёту санъат дар а-ҳои 16—17 назар ба а. 15 сусттар пеш рафт. Бо вуҷу- ди он саҳми аҳли илму адаби С. дар а-қои 16—17 ҳам кам нест. Мунаҷ- ҷимон Мақмуд ибни Муҳаммад, Наҷ- муддини Бирҷандй, Мирим Чалабй, табибони шоир — Боқип Ҷарроҳ, Давой, олимони шоир — Малеҳо, Мухаммад Дарвеш, Дӯстй, Кафшй, Мав- лоно, Саъдуллоҳ Шоҳй, Хоҷа, шои- рон Афгор, Имтпхон, Мулло Бақои Тамошо, Мулло Самей, Мулҳам, Сар- фароз, Фптрати Зардӯз, Мумтоз, Мах- мур, муаррих Саид Роқпм ва г. дар С. зиндагӣ ва эҷод кардаанд. А. 17 дар С. санъати хаттотй ва мин- ётура ривоҷ ёфт. Машхуртарин мин- ётуристони ин давр Мухаммад Му- род, Мухаммад Нодир, Мухаммад Шариф ва Мухаммад Дарвеш буда нд. Дар ин давр бинокорй низ равнақ дошт. Дар майдони Регистон мадрасахои Шердор (1619—36) ва Тиллокорй (1646—60), дар назди қаб- ри Хоҷа Aqpopu Вали Мадраса (1630 —36), ҷанубтари шаҳр мақбараи Хода Абдул Берун (а. 17) ва г. сохта шуд. 2 май 1868 С. аз тарафи армия» Россиян подшохД забт ва ба империя» Россия ҳамраҳ карда шуд. Ҳукумати Россиян подшоҳй беки- ҳои С. ва Каттақӯрғонро муттақид намуда, округи Зарафшонро ташкил намуд, ки марказаш С. буд. Сонптар ба пн округ Панҷакснт ва нохияхои кӯҳистони Зарафшон низ дохил шуданд. С! 1886 округи Зарафшон вил. С. ном гирифт. С. 1896 С. ба воси- таи роҳи оҳан бо Красноводск, с. 1899 бо Тошкент пайваста шуд. Баъ- ди ба Россия х&мрох шудан дар С.
па ум ум а п дар Осиёи Миёпа гуломдо- рй па хариду фурӯ ши гуломои манъ гашт. Ох. а. 19 ва и от. а. 20 дар С. саноат (пахтатоэакунй, чармгарй, хӯ- рокворй ва г.) ривоҷ ёфта, якчанд заводхои пахта, пилла, чарм, шаробка шй сохта шуда, дар муиосибатҳои истеҳсолй улсурҳои капиталист» пай- до шуда ид. Симон шахр хам тадри- ҷан тагйнр ёфта, дар ҷан. гарбии он шаҳри нав, кӯчаҳои рост, имо- ратҳои типи европоип аз хишти пух- та сохташуда пайдо шудаид. Дар шахри «нав» гимназия ва чаид мак- таби руспи маҳаллй кушода шуд (с. 1917 дар С. 42 мактаб буд), ки мав- қеи оиҳо дар паҳн гардидапи забоин русй, мадалияти пешқадами рус, таълими фаиҳои табиатшиносй налои буд. Барон ёрии тнббн ба ахолии махаллй чанд амбулатория, бе- морхона ва дорухона сохта шуд. Ав- валин табобатхона с. 1870 ба кор даромад. С. 1885 барон заной ва ба- чаҳои аҳолии маҳаллӣ табобатхона буньёд гардид. С. 1870 китобхоиап ҷамъиятӣ, с. 1874 музеи таърих кушода шуд. Дар мухити адабин С. 2 Haipaiem: та/раққипзрва(рик) домоцратй (Абдулкарнми Сипандй, Назруддпнп Ҳодӣ, Мирзо Акрами Фпкрн, Абдуда- лили Писандӣ, Нақибхони Туграл, Ҷуръат, Саидаҳмадн Васлӣ, Шаку- рй, С. Айнй, Мухаммад Рахим ва диг.) ва иртиҷои (Абдулмаҷиди Шав- қӣ, Муҳаммадн Олим, Ҳоҷй Собир) вуҷуд дошт. Намояндагони ҷараёии демократл бо гояҳои пеш қа да ми ма- орифпарварй баромад карда, кӯши- дааид, ки адабиёт ба халқ хвзмат кунад; намояндагони ҷараёни ирти- ҷоӣ иазария1г дшнл-таса ввуфиро таблиг намуда, системаи маорпфро ба муносибатҳои навтавлиди бур- жуазй мувофиқ кунондапй мешу- данд. Барой оммавй гардонпдапи ада- биёти бадей ва илмй с. 1894 дар С. матбаа сохта шуд. Дар ибт. а. 20 бо роҳбарии коргарои ва муҳоҷирони ба Осиёи Миёна бадаргашудаи рус дар С. ташкилотҳои социал-демократы ба вуҷуд омаданд; с. 1904 бо роқбарии большевик М. В. Морозов аввалин кружокп соцпал-дсмократй таъсис ёфт, ки он ба корхои революционц роҳбарн мекард. Худи ҳамон сол барои пропаганда» ғояҳон ре вол ю- циоий ‘большевпкоя «Саларгоне?» лю( газета таъсис карданд. С. 1905 кру* жокҳои социал-демократии С. ба ко- мптети социал-демократии шақрй муттаҳид гардиданд. Апр. 1917 Сове- ти депутатҳои солдатҳо ва офицеро- ни гарнизони С., Совета депутатҳои коргарони шахри «пап» ва Советы до* путатҳои коргарони шахри кӯқпа муттаҳид шуда, Совета депутатҳои коргарои, солдатхо ва мусулмоиоыро ташкил додалд. Ҳокимняты Советы дар С. 28 нояб. (11 дек.) 1917 эълон шуд. С. ба хлйатп РАСС Туркистоп дохил гардид. С. с.-ҳон 1924—30 пой- тахти РСС Ӯзб. буд. ҲолоС. дуюмин
№(бяъдп Тош кон т) шлҳри сераҳолй па дорой сапоати мутараққии Узбекис- тон буда, боштар аз 08 корхонаи кало- U1I саноатП дорад. Дар панҷсолаи 1-ум (1929—32) ф-каҳои аброшим ва шо* ҳибофӣ, з-ди копсерл. ф-кан ной ба кор 1 идохта HI уд. Дар с* чҳои Цанги Бузурги Вата н П (1941—45) з-дҳоп «Красный двигатель» (истсдсолку* пандан қисмҳои эҳтибтӣ барон трактору автомобильҳо), «Кинап» (нстед- солкунандаи аппаратуран кино ва г.), ф-кан тамоку ва ресандагй ба С. кӯчошцда шут. Дар шаҳр за поди хилшя (1948), ф-каи пойафзол
(1959), комбни хоиасозП (1901), ф-каи мсбел (1966), з-ди чинпворй (1970), ф-каи дуэандаги, з-ди лифту яхдон ва _диг. корхонаҳоп сапоати сабуку хурокворй амал мекунанд. Сокинонп С. аз газопровод!! Бухо- ро — Тошкент истифода мекунанд. С. дорой Ин-ти умумииттпфоқии тад- ҚПҚОТИ илмии қарокулпарварн, Инти тадқпқотн ИЛМИИ паразитологияп тиббӣ, Ин-тн археологияи АФ РСС Узб., 6 мактаби олй: Ун-ти давлатии Самарканд, ин-тҳои тиббй, хоҷагии қишлоқ, кооперативй, меъморпю би- покорй, педагоги; 17 мактаби миё- наи махсус, 6 музей (бо филналҳо- яш): Музеи таърнхп таъсиси шахр, Музеи таърихи маданият ва сапъати Узбекистон, Музеи ёдгорип Улугбек, Музеи С. Айнн, Музеи Афросиёб ва г.; 3 театр, 9 клуб, 1 хонаи пионерок (1976), 26 муассисаи тиббй (1 янв. 1975), санаториян касалип сили ба- чагона, бештар аз 64 мактаби таъ- лими ум ум Л ва г. мебошад.
Ад.: Суханварони СаПқали рӯи замин, Дм 1973; Гафуров Б. Г., Точи кон. Таъ-рихи қлдимтарин, қвдпм на асри миена, ҷ. 1, Д., 1983; Полуппиоп С. Н. Архитектурные памятники Самарканда. Мм 1048; Пугаче икона Г. А., Рем- пель Л. И., Выдающиеся памятники архитектуры Узбекистана, Ташкент, 1958; За х и д о в П. Ill, Самаркандская школа зодчих, Ташкент, 1967; П у г а ч е и к о и а Г. А., Самарканд, Бухара, М., 1968; История Самарканда, ту. 1—2, Ташкент, 1969—70; Из истории искусства великого города (к 2500 летню Самарканда), Ташкент, 1972. Л. Ҷалилов.