ПРОГРАММАИ ПАРТИЯИ КОММУНИСТОИИ ИТТИФОҚИ СОВЕТӢ, ҳуҷҷати асосии назариявии партия, ки мақсад ва вазифаҳои муҳимтарини онро дар давраи муайяни таърихӣ дар бар мегарад. Программа барои ҳамаи коммунистон ва ташкилотҳои партиявӣ хатмӣ буда, саъю кӯшиши онҳоро дар роҳи сохтмони ҷамъияти коммунистӣ ифода мснамояд; Программа дар Съезди Партияи Коммунистии Иттифоқи Советӣ қабул мешавад.
Нахустин ҳуҷҷати программавии ҳаракати байналхалқии коммунистӣ «Манифести Партияи Коммунистӣ» буд, ки онро К. Маркс ва Ф. Энгелс соли 1848 таълиф намудаанд.
КПСС дар таърихи худ се программа қабул кардааст: якумашро барои давраи мубориза дар роҳи ғалабаи револютсияҳои буржуазӣ-демодратӣ ва сотсиалистӣ; дуюмашро барои давраи сохтмони сотсиализм; аз соли 1961 сеюмаш қабул шуд, ки сохтмони коммунизмро ба назар мегарад. Ҳамаи Программа ба ҳаракати байналхалқии коммунистӣ таъсири калон мерасонанд, дар кор карда баромадани программаҳои бисёр партияҳои коммунистии ҷаҳон намунаи ибратанд.
Программаи якуми партия. П. якуми РСДРП-ро редаксияи газетаи «Искра» тадҳти роҳбарии В. И. Ленин кор карда баромад ва онро съезди 2-юми РСДРП соли 1903 қабул намуд. Дар Программа моҳияти капитализм ва зиддиятҳои он аз ҷиҳати марксистӣ таҳлил карда шуда буд. Программа аз ду қисм — максимум ва минимум иборат буд. Программен максимум вазифаи асосии партияро аз сарнагун кардани капитализм ва барқарор намудани диктатураи пролетариат дар роҳи сохтмони ҷамъияти сотсиалистӣ иборат медонист. Программаи минимум вазифаҳои наздиктарини партияро аз сарнагун кардани мутлақияти подшоҳӣ ва бо республикаи демократӣ иваз кардани он ҷорӣ намудани рӯзи кории 8-соата, баробарҳуқуқии комили ҳамаи миллатҳо ва ҳуқуқи худмуайянкунии он ҷо, барҳам додани боқимондаҳои сохти крепостноӣ дар деҳот ва ғайра иборат медонист.
Партия Программаи якумро иҷро карда, масъалаҳои муракаботарини ташкил ва мустаҳкам намудани сафҳои худро ҳал кард. Партия ба Револютсияи Кабири Сотсиалистии Октябр роҳбарӣ кард, ки дар натиҷаи ин револютсия аввалин дар ҷаҳон давлати диктатураи пролетариат барпо гардид. Партия ва пешвои он В. И. Ленин дар рафти мубориза барои иҷрои Пограммаи якум таълимоти оид ба револютсияи сотсиалистиро инкишоф доданд, назарияи масъалаҳои аграрӣ ва миллӣ, назарияи оид ба асосҳои сохти давлатии республикаи коргару деҳқонро аз ҷиҳати илмӣ кор карда баромаданд ва бо ҳамин ба инкишофи назарияи марксизм ҳиссаи наве гузоштанд.
Программаи д у ю м и партия. Съезди 8-уми РКП (б) (1919) Программаи нав, программам дуюми партияро қабул кард, ки он таҳти роҳбарии В. И. Ленин тартиб дода шуда буд. Ин Программа марҳилаи гузаштаи ҳаракати умумиҷаҳонии озодихоҳии пролетариатро ҷамъбаст намуд. Дар натиҷаи дар мамлакати мо барпо шудани диктатураи пролетариат — вазифаи асосии пешвниҳодкардаи Программаи якум ҳал шуд. Дар назди партия акнун вазифаи дигар, яъне мустаҳкам кардани давлати диктатураи синфи коргар, бунёд кардани ҷамъияти сотсиалистӣ меистоданд. Дар Программаи нав капитализми томонополистӣ ва дараҷаи олии капитализм — империализм ба таври марксистӣ-ленинӣ таҳтил карда шуда, ногузир ва қонунӣ будани Револютсияи Кабири Сотсиалистии Октябр дар Россия асоснок карда шуда буд. Программа вазифаҳои партияро барои тамоми давраи гузариш аз капитализм ба сотсиализм муайян мекард.
Дар соҳам иқтисодӣ Программа ҳарҷониба тараққӣ додани қувваҳои истеҳсолкунандаи мамлакатро кори асосӣ ва ҳалкунандае мешуморид, кп он тамоми сиёсати хоҷагии Ҳокимияти Советиро муайян мекард. Талабҳое пешниҳод карда мешуданд, ки экспроприатсияи буржуазияро ба охир расонида воситаҳои истеҳсолот ва муомилотро ба моликияти умумихалқӣ табдил дода, тамоми амалиёти хоҷагии мамлакат дар асоси пла-ни ягонаи умумидавлатӣ ба роҳ монда шавад.
Программа дар соҳаи хоҷагии қишлоқ ташкил намудани зироати мутараққии сотсиалистӣ, ташкили совхозҳо, ташкил ва дастгирӣ кардани ҷамъиятҳо ва ширкатҳои якҷоя кор кардани замин, ёрии давлат ба деҳқонон дар роҳи баланд бардоштани ҳосилнокии меҳнат, ташкили пунктҳои прокатӣ, стансияҳои таҷрибавӣ, интишори донишҳои агротехникиро пешбинӣ мекард. Дар соҳаи муҳофизати меҳнат ва таъминоти сотсиалӣ, дар бобати хонаву ҷой, нигаҳдории тандурустии халқ, маорифи халқ, тадбирҳои конкретӣ пешбинӣ карда шуда буданд.
Дар натиҷаи иҷрои Программаи 2-ю м Иттифоқи Советӣ хеле тараққӣ карда ва ба давлати пуриқтидори индустриалию колхозии сотсиалистӣ табдил ёфт. Ин Программа дар таърихи ҷаҳонӣ аввалин Программаи сохтмони ҷамъияти сотсиалистӣ буд.
Программеи сеюми партия. Сотсиализм дар Иттифоқи Советӣ пурра ва комилан ғалаба кард. Дар ин шароит зарур гардид, ки Партияи нав, Программаи сеюми партия тартиб дода шавад. Лоиҳаи онро КМ КПСС аз рӯи қарори Съезди 20-уми партия (1956) тартиб дод. Программаи навро баъди муҳокимаи умумипартиявӣ ва умумихалқӣ Съезди 22-юми КПСС (31 октябри 1961) қабул кард. Ҳаёт комилан дуруст будани мазмуни асосии онро тасдиқ намуд ва дар ин хусус дастовардҳои бузурги Мамлакати Советӣ дар ҳамаи соҳаҳои сохтмони коммунистӣ далолат менамоянд. Ҷамъият дар тараққиёти қувваҳои истеҳсолкунанда, муносибатҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, демократияи сотсиалисти, илм, маданият, дар ташаккули одами нав ба комёбиҳои калон ноил гардид. Мамлакат ба давраи сотсиализми баркамол ворид шуд. СССР ва дигар давлатҳои сотсиалистӣ дар инкишофи ҷамъияти нав тачрибаи ғанӣ ва фаровон андӯхтанд. Айёми гузашта собит намуд, ки дастурҳои асосии назарию сиёсии Программаи сеюм комилан дурустанд. Вале ҳаёт таҳрири онро тақозо намуд. Съезди 26-ум и партия (феврали 1981) ҳалли ин масъаларо ба миён гузошт. Ин кори масъуд ва муҳимро съезди 27-ум (феврали 1986) анҷом дод. Ба таҳрири нави Программа, чун ба тамоми фаъолият ва сиёсати партияи ленинӣ идомат ва навоварӣ хосанд. Ин ҳуҷҷати асосии назарӣ ва сиёсии КПСС таҷассуми басе ғании ғояҳои марксистӣ-ленинӣ, ҷамъбасти хулосаи илмии таҷрибаи таърихии ҳамаи наслҳои коммунистон, одамони советӣ мебошад. Таҳрири нави Программа ба заминаи мустаҳками марксизм-ленинизм, ба ҳаққонияти таҳлили вазъияти дохилӣ ва байналхалқии мамлакат такя менамояд. Собитқадамӣ ва идомат дар соҳаи назария тақозо монамоянд, ки таҷрибаи таърихӣ эҷодкорона омӯхта шавад. Дар тӯли 25 соли баъди қабул шудани Программа дар мамлакат ва берун аз ҳудуди он тағйиротҳои ҷиддӣ ба амал омаданд. Партия Программаро ғанӣ гардонда, дар айни замон нуқтаҳоеро, ки аз имтиҳони замон гузашта натавонистанд аз назари танқидӣ дарку мулоҳиза намуд. Программа ҷараёни таърихӣ, дирӯз ва имрӯзи мамлакат ва ҷаҳон, вазифаҳои сиёсиро равшан ифода менамояд, аз тафсилоти зиёдатӣ, хаёлоти беасос орист. Партия марҳалаи кунунии инкишофи ҷамъияти моро ибтидои гардиши бузург дар ҳалли вазифаҳои такомулоти сотсиализмӣ баркамол медонад. Хулласи калом, программаи мазкур ҳучҷати муҳимест дар хусуси он ки партияи ленинӣ ба чӣ ноил гардид, чӣ мақсад дорад ва баҳри чӣ мубориза ва ҷонбозиҳо мекунад.
Программа дар таҳрири навинаш аз чаҳор фасл иборат аст. Дар фасли аввал «Гузаштан аз капитализм ба сотсиализм ва коммунизм — мазмуни асосии замони ҳозира» сухан аа боби аҳамияти оламшумули таърихии Револютсияи Октябр, пойдор гаштани сотсиализм дар СССР ва муборизаи нерӯҳои тараққихоҳ бо ҳамаи кувваҳои иртиҷоӣ меравад. Дар ин фасли Программа таҳаввулоти азими иҷтимоиву сиёсие, ки дар мамлакат ба вуқӯъ пайваст, тавсиф шудааст. Таҷрибаи СССР, дигар мамлакатҳои сотсиалистӣ афзалиятҳои баҳснопазири иҷтимоиву иқтисодӣ, сиёсӣ, ғоявӣ ва маънавии ҷамъияти навро бо таври эътимод- бахш намоиш дод. Сотсиализм, ки бори нахуст дар мамлакати мо амри воқеъ гардид. ба системаи ҷаҳонӣ табдил ёфт. Тамоми рафти тараққиёти ҷаҳон таҳлили марксистӣ-ленинии характер ва мазмуни асосии давраи ҳозираро тасдиқ менамояд. Ин давра — давраи аз капитализм ба сотсиализм ва коммунизм гузаштан, мусобиқаи таърихии ду системаи иҷтимоиву сиёсии ҷаҳонӣ, давраи револютсияи сотсиалистӣ ва миллии озохоҳона, заводи мустамликадорӣ, давраи муборизаи қувваҳои асосии ҳаракатдиҳандаи тараққиёти ҷамъиятӣ — сотсиализми ҷаҳонӣ, ҳаракати коргарию коммунистӣ ва халқҳои давлатҳои озодшуда, ҳаракатҳои оммавии демократӣ ба муқобили империализм, сиёсати таҷовуз ва зулму ситами вай, барои демократия ва прогресси ичтимоӣ мебошад.
– Фасли дуюми Программа дар хусуси «Вазифаҳои КПСС дар соҳаи такмил додани сотсиализм ва тадриҷан гузаштан ба коммунизм» муфассал нақл менамояд. Таҳлили илмии айёми гузашта имкон медиҳад, ки пешомадҳои тараққиёти ҷамъияти советӣ, роҳу воситаҳои расидан ба мақсади ниҳоӣ — коммунизм аниқ муайян шаванд. Сотсиализм ва коммунизм ду фазаи пай дар пай форматсияи ягонаи коммунистианд. Байни онҳо ҳудуди ҷиддӣ нест, тараққиёти сотсиализм, торафт пурратар зоҳир шудани имконияту афзалияти он, мустаҳкам гардидани пояҳои умумикоммунистии хоси сотсиализм пешрафти ҳақиқии ҷамъият ба сӯи коммунизм аст. Коммунизм сохти ҷамъиятии бесинфиест, ки дар он воситаҳои истеҳсолот моликияти ягонаи умумихалқӣ буда, ҳамаи аъзоёни ҷамъият аз ҷиҳати иҷтимоӣ комилан баробаранд, дар баробари ҳамаҷониба инкишоф ёфтани одамон қувваҳои истеҳсолкунанда ҳам дар асоси илм ва техникаи доимоинкишофёбанда тараққӣ мекунанд, хамаи манбаъҳои сарватҳои ҷамъият фаровон мешаванд ва принсипи бузурги «аз ҳар кас мувофиқи қобилияташ, ба ҳар кас мувофиқи талаботаш» татбиқ мегардад. Коммунизм ҷамъияти ба дараҷаи олӣ муташаккили меҳнаткашони озоду бошуурест, ки дар он худидоракунии ҷамъиятӣ пойдор мегардад, меҳнат ба нафъӣ ҷамъият талаботи аввалини ҳаёт, зарурати даркшудаи ҳама гардида, қобилияти ҳар кас ба нафъӣ ҳарчи зиёдтари халқ истифода мешавад. Ба қадри пеш рафтан ба сӯи он, ғун шудани таҷрибаи сохтмони коммунистӣ тасаввуроти илмӣ дар хусуси фазаи олии ҷамъияти нав торафт ғанӣ ва аниқ мегардад. Ҷамъияти нав ояндаи худро бошуурона бунёд мекунад. Қонунҳои инкишофи ҷамъият зарурати аз сотсиализм ба коммунизм гузаштанро муайян менамоянд. Дар ҳалли вазифаҳои пухтарасида ҳам шитобкорӣ ва ҳам сусткорӣ норавост. Ҳар кӯшиши пеш гузаштан, ҷорӣ намудани принсипҳои коммунистӣ бидуни ба ҳисоб гирифтани дараҷаи камолоти моддӣ ва маънавии ҷамъият, чунон ки таҷриба нишон медиҳад, маҳкуми нокомӣ буда, боиси душвориҳои ҳам иқтисодӣ ва ҳам сиёсӣ шуда метавонад.
Партия ҳаминро ба назар мегирад, ки дар арсаи байналхалқӣ байни ду системаи ҷамъиятии мухолифи хамдигар баҳси таърихӣ давом дошта метавонад ва бояд бо роҳи осоишта ҳал гардад, сотсиализм бояд афзалияти баҳснопазири худро дар ҳама ҷабҳаҳои зиндагӣ, илм ва маданият, баланд бардоштани дараҷаи зиндагии меҳнаткашон, инкишофи демократияи сотсиалистӣ исбот намояд. КПСС чунин мешуморад, ки инкишофи ҳамаҷонибаи ҷамъияти советӣ, пешравии мунтазами вай ба суй коммунизм бо роҳи тезондани тараққиёти иҷтимоию иқтисодии мамлакат таъмин мегардад. Маҳз таҷаддуди босуръати илмию техникии истеҳсолот, ҳамаҷониба зиёд кардани маҳсулнокии меҳнат, беҳтар намудани сифати маҳсулот асоси таҳаввули содаи иқтисодиёт мебошад. Дар таҳрири нави Программа комёбиҳои таърихӣ ва афзалиятҳои сотсиализм бештар тавсиф ёфта, тарҳи содаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ, ҳаёти маънавӣ, ки ҷамъияти советӣ тавассути иҷрои программа ба он ноил мегардад, тасвир шудааст. Партия сиёсати иҷтимоиро воситаи тавоноӣ тараққии босуръати мамлакат, инкишофи фаъолияти меҳнатӣ ва ҷамъиятию сиёсии омма, ташаккули одамин, пойдор шудани тарзи ҳаёти сотсиалистӣ мешуморад. КПСС вазифа мегузорад. ки некӯаҳволии мардуми советӣ ба пояи сифатан нав бардошта шавад, дар ҳамаи ҷабҳаҳои асосии муносибатҳои ҷамъиятӣ адолати иҷтимоӣ торафт пурратар ҳукмрон бошад. Ҳамаи он чи ки дар Программа пешбинӣ шудааст, ба инсон, ба некӯаҳволию саодати вай хизмат мекунад.
Программа марҳалаи нави инкишофи муносибатҳои миллиро дар СССР инъикос менамояд. Партия дар фаъолияти худ сермиллатии ҷамъияти советиро ҳамаҷониба ба назари эътибор мегирад. Нашъунамо ва ба ҳам наздик шудани миллатҳо ва халқиятҳои сотсиалистӣ аз вазифаҳои муҳимтарини партия ва давлат буда, ба такмили сотсиализм мусоидат менамоянд. Дар ин кор ягон таҳрики сунъӣ, ҳамчунин боздоштани тамоюлҳои объективии тараққиёт норавост. Инкишофи ин ҷараён дар ояндаи дури таърихӣ боиси ягонагии комили миллатҳо мегардад. Дар ин фасли Программа ба масъалаҳои бартараф кардани тафовути синфӣ, ташаккули ҷамъияти аз ҷиҳати иҷтимоӣ якхела, инкишофи системаи сиёсии ҷамъияти советӣ эътибори ҶПДДИ дода шудааст. Дастурҳои программавии соҳаи кори идеологӣ, ғоявию партиявӣ ҳам ба тезонидани тараққиёти иҷтимоиву иқтисодӣ зич пайвастанд. Одамонро дар рӯҳи ғояҳои марксистӣ-ленинӣ, бо каломи ҳақ ва намунаи ибрат тавассути ваҳдати қавлу амал тарбия намуда ба камол расондан лозим аст.
Фасли сеюми таҳрири нави Программа дар хусуси «Вазифаҳои КПСС дар арсаи байналхалқӣ, дар мубориза барои сулҳ ва прогресси иҷтимоӣ» баҳс намуда, тамоюли асосии тараққиёти ҷаҳонро инъикос менамояд, ки вай аз минбаъд мустаҳкам шудани мавқеи сотсиализм, афзудани обрӯву эътибор ва таъсири он иборат аст. Партия баҳри муносибатҳои пойдори рафиқона ва ҳамкории ҳаматарафаи СССР бо тамоми давлатҳои системаи ҷаҳонии сотсиалистӣ саъю кӯшиш мекунад. Сотсиализм афзалиятҳои худро на бо зӯри яроқ, балки бо қувваи ибрат дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ исбот монамояд.
Фасли чорум ба тавсифи партия ҳамчун қувваи раҳнамои ҷамъияти советӣ бахшида шудааст. Партия роҳеро тай кард, ки аз ҷиҳати амиқӣ ва қувваи таъсираш ба тараққиёти ҷамъиятӣ беҳамтост. Вай аз нахустии кружокҳои марксистӣ, ба воситаи се револютсияи халқӣ босуръат то ба мартабаи роҳбари давлати бузурги сотсиалистӣ расид. Партия илҳомбахшу ташкилотчии эҷодкори таърихии омма, қувваи роҳбару раҳнамои ҷамъияти мост.
Ад.: Программаи Партияи Коммунистии Иттифоқи Советӣ (таҳрири нав), Д., 1986. ЯГ.
М. Султонов.