Парадигма (аз юн. рparadeigma— намуна, мисол), системаи шаклҳои мухталифи як калима, ки шакливазкунии онро аз рӯи категорияҳои грамматикии ба он хос (аз рӯи ҷинс, шумора, падеж тағйир ёфтани исмҳо; шахсу шумора дар феълҳо) ифода менамояд; нақши (сурати) тағйирёбии калима мувофиқи категорияҳои грамматикӣ — тасрифи исмҳо, таорифи феълҳо. Шаклҳои воҳидҳои забон ва маънои онҳо дар Парадигма зоҳир мешавад. Маънои грамматикӣ бошад ба воситаи ҷузъи ҷудогонаи Паралигма ифода меёбад.
Масалан, категорияи номуайяниву шумора дар исм (хона — хонае, хона — хонаҳо), дараҷа дар сифат (хуб—хубтар—хубтарин), шахсу шумора дар феъл (мехонам, -и, -ад, -ем, -ед, -анд). Ба Парадигма ягонагӣ ва айнияти асосҳо хос аст. Дар забоншиносӣ онро дар шакли ҷадвалӣ анҷомаҳо ифода мекунанд. Масалан, Парадигмаи калимаи хова ин аст: хонаҳо, хонае, хонаи, хонаро, хонаам (-ат, -аш, -амон, -атон, -ашон). Парадигма ва муносибатҳои парадигматикӣ дар ҳама қиемҳои забон — фонетика, морфология, синтаксис инчунин семасиология, лексика, қадимасозӣ ва ғайра дида мешаванд. Масалан, 1) Парадигмаи фонема — маҷмӯи тобишҳои қонунии фонема мебошад, ки ба ҳолатҳои гуногуни фонетикӣ (мавқеи зада, сохти ҳиҷо ва ғайра) вобаста аст.
Аз он ҷумла, фонемаи и дорои вариантҳои гуногун — кушод (дарозӣ), пӯшида (сиёҳ), ақибизабонӣ (хирмаи), ноустувор (шитоб), устувор (тира) ва ғайра мебошад; 2) Парадигмаи морфема; роҳбар — раҳбар, медиҳам — деҳ; 3) Паралигмаи лексикӣ: тифл — кӯдак — наврас — ҷавон; 4) Парадигмаи семантикӣ: мактаби миёна — (мактаби маҳорат — мактаби забоншинонӣ; 5) Парадигмаи калимасозӣ: подабон—колхозчӣ—оҳангар—омӯзгор; 6) Парадигмаи морфологӣ: гӯям — гӯй— гӯяд—гӯем—гӯед—гӯянд. Дар Парадигмаи морфологӣ асоси шаклҳои грамматикии як калима монандии маънои луғавӣ ва сохти муайяни грамматикӣ дорад. 7) Парадигмаи синтаксисӣ: Аҳмад хонд — Аҳмад хонда истодааст — Аҳмад мехонад. Интихоб ва истифодаи ҷузъҳои Парадигма (аз тарафи гӯянда ё нависанда) ба шароити нутқ ва мақсади мубодила (коммуникатсия) марбут аст. Дар забоншиносии муосир масъалаи Парадигма, парадигматика ва синтагматика мақоми махсусе доранд. Он бар таълимоти Фердинанд де Соссюр оид ба мувосибатҳои парадигматикии байни воҳиддон забон (дар хотири одамон) ва синтагматикӣ — паиҳамӣ (дар ҷараёни нутқ) асос ёфтааст.
Ад.: Солнцев В. М., Язык как системно-структурное образование. М., 1971; Березин Ф. М., Головин Б. П., Общее языкознание. М.. 1979.